سایه بلند انرژی بر اقتصاد

وقتی وفور انرژی خیال‌آسودگی نمی‌آورد

به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، بازار جهانی انرژی در وضعیتی متناقض قرار گرفته است. مخازن نفت پر است و عرضه از تقاضا جلو زده، اما سطح امنیت انرژی به‌طرز نگران‌کننده‌ای کاهش یافته است. مناطق حساس مانند خاورمیانه، آسیای مرکزی و مسیرهای دریایی حیاتی از جمله دریای سرخ، به نقاطی بدل شده‌اند که یک اختلال کوچک در آنها می‌تواند بازارهای جهانی را دچار آشفتگی کند.

IEA این وضعیت را نشانه شکنندگی ساختاری در نظم انرژی می‌داند. بر اساس همین ارزیابی‌ها، کشورها نیز به دو مسیر متفاوت روی آورده‌اند. واردکنندگان انرژی در اروپا و شرق آسیا برای کاهش ریسک‌های ژئوپلیتیک به سمت تجدیدپذیرها و بهره‌وری بیشتر می‌روند. در مقابل، تولیدکنندگان بزرگ همچنان به سوخت‌های فسیلی تکیه می‌کنند و امنیت انرژی را در تداوم مدل‌های سنتی جست‌وجو می‌کنند. IEA این شکاف را نشانه جهانی می‌داند که در آن هر کشور بر اساس اولویت‌های خود حرکت می‌کند و دیگر خبری از رویکرد جمعی و هماهنگ نیست. با این حال، تهدید اصلی تنها در عرصه ژئوپلیتیک رخ نمی‌دهد.

IEA هشدار می‌دهد که شبکه برق جهانی، که ستون فقرات اقتصاد دیجیتال است، اکنون بیش از خطوط لوله یا مسیرهای نفتکش‌ها در برابر حملات سایبری، موج‌های گرمای شدید و بی‌ثباتی‌های اقلیمی آسیب‌پذیر شده است. امنیت انرژی امروز به معنای حفاظت از داده، زیرساخت دیجیتال و مواد معدنی حیاتی است، نه فقط مراقبت از چاه‌های نفت و پالایشگاه‌ها.

صعود آرام خدمات و تغییر ضرباهنگ صنعت در نمودار رشد جهانی

روندهای کلان اقتصادی تا سال ۲۰۳۵ از دگرگونی بنیادی در ساختار رشد جهانی حکایت دارد. داده‌های مورد استفاده در سناریوهای IEA نشان می‌دهد که موتور اصلی رشد از بخش صنعت به‌تدریج به سمت خدمات حرکت می‌کند.

ارزش افزوده بخش خدمات از حدود پنج تریلیون دلار به بیش از هفت تریلیون دلار افزایش می‌یابد، در حالی که کشاورزی تقریباً ثابت می‌ماند و صنعت تنها رشدی ملایم را تجربه می‌کند. این جابه‌جایی که IEA آن را بخشی از «اقتصاد دیجیتال در حال گسترش» توصیف می‌کند، از انتقال ارزش از خطوط تولید به زیرساخت‌های دیجیتال و مراکز داده پرده برمی‌دارد. همین تحول ساختاری، چشم‌انداز انرژی جهان را نیز به‌طور مستقیم بازتعریف می‌کند. تحلیل‌های IEA نشان می‌دهد که اقتصاد خدمات‌محور وابستگی بسیار بیشتری به برق پایدار دارد؛ برقی که باید بدون نوسان، شبکه مالی، پلتفرم‌های دیجیتال و میلیون‌ها تراکنش لحظه‌ای را پشتیبانی کند. کوچک‌ترین اختلال در شبکه برق می‌تواند پیامدی داشته باشد که چند دهه پیش تنها در بحران‌های بزرگ رخ می‌داد. در جهانی که داده به سوخت اصلی اقتصاد تبدیل شده، IEA هشدار می‌دهد که امنیت برق همان اندازه حیاتی است که امنیت نفت در قرن گذشته بود.

به همین دلیل، IEA تأکید می‌کند که بحث انرژی امروز کمتر بر بشکه‌های نفت متمرکز است و بیشتر بر این پرسش استوار است که کدام اقتصادها قادرند روشنایی بی‌وقفه دنیای دیجیتال را تضمین کنند.

سناریوهای چشم‌انداز انرژی ۲۰۲۵؛ آینده‌ای که قطعی نیست اما جهت دارد

آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در چشم‌انداز انرژی جهان ۲۰۲۵ تأکید می‌کند که آینده انرژی را نمی‌توان در قالب یک روایت واحد توضیح داد. به همین دلیل، سه سناریوی متفاوت ارائه می‌شود تا نشان دهد جهان، بسته به میزان تعهد کشورها به سیاست‌های انرژی و اقلیم، به چه مسیرهایی ممکن است قدم بگذارد. این سناریوها پیش‌بینی قطعی نیستند، اما تصویری روشن از مسیرهای محتمل ارائه می‌کنند.

در سناریوی تداوم سیاست‌های فعلی (CPS)، فرض IEA بر این است که کشورها با همین سیاست‌های کنونی پیش می‌روند. فناوری‌های جدید با سرعتی محدود توسعه می‌یابند و مصرف سوخت‌های فسیلی همچنان بالا می‌ماند.

این سناریو تصویری است از آینده‌ای که در آن تغییرات، کند و محافظه‌کارانه رخ می‌دهد. در سناریوی سیاست‌های اعلام‌شده (STEPS)، کشورها برنامه‌ها و تعهداتی را که قبلاً اعلام کرده‌اند اجرا می‌کنند، حتی اگر هنوز به قانون تبدیل نشده باشند. IEA با این سناریو نشان می‌دهد که اگر جهان همین وعده‌های موجود را عملی کند، تا چه اندازه به سمت کاهش انتشار و افزایش تجدیدپذیرها حرکت خواهد کرد، بی‌آنکه اهداف اقلیمی الزاماً محقق شوند.

در سناریوی خالص صفر (NZE)، جهان مسیری بلندپروازانه را دنبال می‌کند: کاهش سریع انتشار کربن تا رسیدن به سطح خالص صفر در سال ۲۰۵۰. ‏IEA تأکید می‌کند که تحقق این سناریو مستلزم تحولاتی عمیق در سرمایه‌گذاری، فناوری و رفتار مصرفی است، مسیری که از روندهای فعلی بسیار متفاوت خواهد بود. با وجود این تفاوت‌ها، IEA چهار پیام مشترک را در تمام سناریوها برجسته می‌کند: نخست، تقاضای انرژی در همه سناریوها افزایش می‌یابد. رشد جمعیت، بالا رفتن درآمدها و گسترش اقتصاد دیجیتال فشار مداومی بر مصرف انرژی وارد می‌کند.

دوم، مواد معدنی حیاتی به نقطه آسیب‌پذیری مشترک همه مسیرها تبدیل می‌شوند. گذار انرژی یعنی وابستگی بیشتر به لیتیوم، نیکل، مس و عناصر کمیاب، زنجیره‌هایی محدود که می‌توانند به گلوگاه استراتژیک آینده تبدیل شوند. سوم، مرکز ثقل تقاضای انرژی به‌تدریج از چین به هند منتقل می‌شود.

IEA پیش‌بینی می‌کند که رشد سریع اقتصاد هند، این کشور را به موتور اصلی افزایش تقاضای جهانی تبدیل کند. چهارم، تجدیدپذیرها در همه سناریوها رشد می‌کنند، اما سوخت‌های فسیلی همچنان باقی می‌مانند. نتیجه، تصویری دوگانه از آینده است: شبکه برق پاک‌تر می‌شود، اما نقش نفت و گاز یکباره محو نخواهد شد.

بر اساس تحلیل IEA، این سه مسیر در نهایت یک حقیقت واحد را برجسته می‌کنند: آینده انرژی جهان به انتخاب‌های امروز وابسته است و این انتخاب‌ها تعیین می‌کنند که اقتصاد جهانی با چه شدت، چه سرعت و با چه هزینه‌ای وارد دوران جدید انرژی خواهد شد.

چین و زغال‌سنگ، تناقضی که آینده اقلیم را معلق نگه داشته است

سال گذشته یکی از متضادترین سال‌های تاریخ انرژی بود. از یک‌سو، تجدیدپذیرها برای بیست‌وسومین سال پیاپی رکورد نصب و تولید را شکستند؛ از سوی دیگر، مصرف نفت، گاز، زغال‌سنگ و حتی انرژی هسته‌ای به بالاترین سطح تاریخ رسید. چین، به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده زغال‌سنگ جهان، از سال ۲۰۱۹ تاکنون مصرف این سوخت را حدود ۵۰ درصد سریع‌تر از گاز افزایش داده است.

IEA این روند را نشانه‌ای روشن می‌داند: حتی در دوران گسترش پرشتاب انرژی‌های پاک، انتشار کربن همچنان از مهار خارج است. این وضعیت برخلاف منطق اقتصادی نیست، اما با امیدهای اقلیمی فاصله دارد.

IEA تأکید می‌کند بسیاری از اقتصادهای درحال‌توسعه در مرحله‌ای قرار دارند که بدون رشد صنعتی نمی‌توانند فقر را کاهش دهند و بدون سطحی از مصرف سوخت‌های فسیلی، صنعتی‌شدن ممکن نیست.

نتیجه، معمایی است که جهان سال‌هاست با آن دست‌به‌گریبان است: تلاش برای سبزتر شدن در کنار وابستگی به سوخت‌هایی که خود مانع این گذارند. شبیه طنابی که هر دو طرف آن کشیده می‌شود؛ تنشی که اگر مدیریت نشود، روزی ممکن است رشته‌هایش از هم بگسلد.

از صادرات گاز تا دیپلماسی باتری

نقش انرژی در سیاست جهانی وارد مرحله‌ای تازه شده است. در جهانی که دیپلماسی سنتی ضعیف‌تر شده و بی‌اعتمادی افزایش یافته، انرژی به زبان اصلی قدرت تبدیل شده است. تولیدکنندگان بزرگ، از صادرکنندگان نفت و LNG گرفته تا بازیگران صنعت خورشیدی و باتری، کالاهای خود را نه صرفاً ابزار تجارت بلکه وسیله‌ای برای نفوذ سیاسی و شکل‌دهی به اتحادهای جدید به کار می‌گیرند. ‏IEA تأکید می‌کند که معادلات ژئوپلیتیک امروز بیش از هر زمان دیگری از مسیر انرژی بازنویسی می‌شود؛ روندی که تأثیر آن در درازمدت شاید از نوسان قیمت نفت هم عمیق‌تر باشد. در کنار این تحولات، IEA هشدار می‌دهد که شبکه برق جهانی به شدت به اقتصاد دیجیتال وابسته شده است.

زیرساختی که زمانی مسئله‌ای فنی در سطح وزارت انرژی بود، اکنون به موضوعی امنیتی در سطح دولت‌ها تبدیل شده است.

گسترش هوش مصنوعی، مراکز داده و پردازش ابری باعث شده شبکه برق همان اندازه حیاتی باشد که شریان‌های مالی یا نظامی. حملات سایبری، موج‌های گرمای شدید و نوسانات اقلیمی می‌توانند این ستون فقرات دیجیتال را تهدید کنند. به تعبیر IEA، بزرگ‌ترین ریسک دهه آینده نه کمبود سوخت، بلکه آسیب‌پذیری شبکه برقی است که جهان دیجیتال بر آن تکیه کرده است.

جمع‌بندی

اقتصاد جهانی در آستانه عصر انرژیِ چندلایه به روایت آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، جهان امروز در فضایی حرکت می‌کند که در آن وفور و ناامنی، رشد و تهدید، و پیشروی هم‌زمان تجدیدپذیرها و سوخت‌های فسیلی در کنار هم قرار گرفته‌اند. انرژی دیگر نقش یک نهاده ساده تولید را بازی نمی‌کند؛ به ستون پنهان اقتصاد جهانی و زبان تازه سیاست تبدیل شده است.

آینده متعلق به کشورهایی خواهد بود که بتوانند سرعت فناوری، واقعیت‌های بازار و ضرورت‌های اقلیمی را در یک مدار مشترک قرار دهند؛ کاری پیچیده که بیشتر به حل یک معادله پویا شبیه است تا تدوین یک دستورالعمل ثابت. اگر قرن بیستم با پرسش «چقدر نفت داریم؟»

تعریف شد، قرن بیست‌ویکم با پرسشی حیاتی‌تر شکل می‌گیرد: چگونه می‌توان چراغ اقتصاد را روشن نگه داشت، بی‌آن‌که سیاره را در تاریکی اقلیمی فرو برد؟ پاسخی قطعی برای این پرسش وجود ندارد، اما به‌گفته IEA، همین جست‌وجوی پاسخ است که مسیر آینده انرژی جهان را می‌سازد؛ مسیری که هرچند ناتمام است، اهمیت آن هر روز بیشتر می‌شود.

روزنامه صبح ساحل