بندرعباس؛ از جرون تا قلب تپنده تجارت خلیج فارس

این منطقه که پیش از حضور پرتغالی‌ها «جرون» خوانده می‌شد، طی قرون متمادی شاهد تحولات گسترده‌ای بوده است؛ از سلطه پرتغالی‌ها و آزادسازی به‌دست امامقلی‌خان سردار صفوی، تا شکوفایی در عصر صفویان، نقش‌آفرینی در دورهٔ قاجار و پهلوی و سرانجام تبدیل شدن به مرکز مهم ترانزیت کالا و انرژی ایران.

پیش از ورود پرتغالی‌ها

منطقه‌ای که امروزه بندرعباس نام دارد، در گذشته به نام «جرون» شناخته می‌شد. این ناحیه شامل چندین روستا و محله ساحلی از جمله سورو، توشهر (توسن‌بندر)، نابند و مغ ناخا بود. مردمان این نواحی عمدتاً به صید ماهی، تجارت دریایی و کشاورزی مشغول بودند. با قدرت گرفتن امیران هرمز و انتقال پایتخت آن‌ها به جزیرهٔ جرون، این منطقه اهمیت بیشتری یافت و به تدریج به یک بندر استراتژیک بدل شد.

سلطه پرتغالی‌ها بر خلیج فارس

با گسترش نفوذ استعمار پرتغال در سده شانزدهم میلادی، این بندر نیز به اشغال آن‌ها درآمد. پرتغالی‌ها نام این منطقه را تغییر داده و آن را با نام‌هایی چون گمبرو، کمبرون، گامبرون می‌خواندند.

طی ۱۱۷ سال حضور پرتغالی‌ها، این بندر به یکی از پایگاه‌های مهم آنان در خلیج فارس تبدیل شد. اما سیاست‌های استعماری و فشار اقتصادی آن‌ها، موجب نارضایتی شدید مردم بومی شد.

آزادسازی توسط صفویان

نقطه عطف تاریخ بندرعباس، سال ۱۰۰۱ خورشیدی (۲۳ آوریل ۱۶۲۲ میلادی) است؛ زمانی که به فرمان شاه عباس صفوی و با رهبری امامقلی‌خان و همراهی سردار شجاعش شاه قلی‌بیک، نیروهای ایرانی با کمک بومیان توانستند جزیرهٔ هرمز و سپس بندر جرون را از پرتغالی‌ها بازپس گیرند. این پیروزی نه تنها به سلطه پرتغال پایان داد، بلکه جایگاه ایران را در خلیج فارس تثبیت کرد. شاه عباس به افتخار این پیروزی، نام این بندر را بندر مبارکه عباسی گذاشت که بعدها به بندرعباس شهرت یافت.

شکوفایی در دوران صفوی

پس از آزادسازی، توسعهٔ بندرعباس با نظارت مستقیم صفویان آغاز شد. در مدت کوتاهی تأسیسات مختلفی از جمله اسکله‌ای به طول یک مایل، انبارهای کالا، بازار بزرگ و بادگیرهای بلند برای تهویه ساخته شد. در سال ۱۰۰۸ خورشیدی، بازار بزرگ شهر تأسیس شد که به رونق تجارت کمک شایانی کرد. دو سال بعد، حصاری مستحکم با برج‌های دیده‌بانی گرداگرد شهر کشیده شد تا امنیت آن تضمین گردد.بندرعباس در این دوره به مرکز ترانزیت اصلی ایران بدل شد و کشتی‌های اروپایی، هندی و عربی برای دادوستد به آن رفت‌وآمد می‌کردند.

اوضاع شهر تا دوران قاجار

هستهٔ اصلی شهر بندرعباس تا حدود سال ۱۲۵۰ خورشیدی از جنوب به دریا، از شمال به محدودهٔ ادارهٔ پست فعلی، از شرق به ضلع شرقی بازار بزرگ و از غرب به محله قلعه‌شاهی محدود می‌شد. وجود برج‌های دیده‌بانی و حصار نشان می‌داد که اهمیت دفاعی شهر همچنان زیاد بوده است.محمدعلی سدیدالسلطنه کبابی در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در توصیف بندرعباس آورده است که این شهر از شرق به خور کورسوزان، از غرب به حصار قدیمی «سیبه شاه عباسی» و از جنوب به ساحل دریا محدود بوده و در میان این محدوده، روستاهای مهمی چون خواجه عطا و نابند قرار داشتند. نابند به سبب داشتن آب شیرین، نقشی مهم در تأمین نیازهای شهر ایفا می‌کرد.

محلات قدیمی

سورو از قدیمی‌ترین محلات بندرعباس است که در غربی‌ترین بخش شهر و در کنار خور سورو قرار دارد. این محله به دلیل موقعیت بندری، محل بارانداز کاروان‌هایی بود که از شیراز، لار، فسا و داراب به اینجا می‌آمدند. شغل عمده مردم سورو، صیادی و تجارت بود. در سال ۱۳۲۲ خورشیدی مدرسه «دانشمند» به همت حاج محمد دانشمند در این محله تأسیس شد که نقطه عطفی در تاریخ فرهنگی شهر به شمار می‌رود.

نابند نیز یکی دیگر از محلات مهم بود که به علت منابع آب شیرین اهمیت داشت. در این منطقه علاوه بر خانه‌های بزرگان، قلعه‌ها، ساختمان نظامیه و حتی کنسولگری انگلیس قرار داشت.حسین‌آباد در میان بندرعباس و سورو واقع بود و نخلستان‌ها و اراضی کشاورزی‌اش شهرت داشت. در این منطقه، بقعه‌ای به نام «خواجه خضر» وجود داشت که بعدها در محدوده باغ هتل هما قرار گرفت.

خورها و منابع آبی

یکی از ویژگی‌های بندرعباس، وجود خورهای متعدد است که هم در کشاورزی و هم در بافت شهری نقش داشتند. از جمله:

•خور نابند (نابَن): آب‌های شرق شهر را به دریا هدایت می‌کرد و اطراف آن همیشه سرسبز بود.

•خور گورسوزان: به دلیل اینکه هندوها اجساد خود را در آن می‌سوزاندند و خاکسترشان را به دریا می‌ریختند، به این نام شهرت یافت.

•خور تل: آب‌های کوه‌های شمالی شهر را هدایت می‌کرد.

•خور بند (بن‌مشیر): مسیر آب‌های خور تل و دیگر مناطق شمالی را به خور کورسوزان متصل می‌کرد.

در سال ۱۳۵۱ شهرداری با احداث سد بر روی خور گورسوزان، توانست جلوه‌ای زیبا به شهر بدهد و از خطر سیلاب بکاهد.

بندرعباس در عصر پهلوی

با روی کار آمدن پهلوی، بندرعباس بیش از پیش توسعه یافت. جاده‌ها و مسیرهای ارتباطی به سمت کرمان، فارس و هرمزگان ساخته شد. همچنین برخی کارخانه‌ها مانند کارخانه کنسرو ماهی اطلس و تأسیسات شیلات ایجاد شدند که اقتصاد محلی را رونق بخشیدند. در این دوره، ساخت اسکله‌های مدرن و گسترش راه‌های دریایی، بندرعباس را به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های بازرگانی ایران بدل کرد.

نقش بندرعباس در دوران جنگ تحمیلی

در دهه شصت خورشیدی، بندرعباس به دلیل موقعیت استراتژیکش، به شاهراه اصلی واردات و صادرات ایران تبدیل شد. در شرایطی که بیشتر بنادر جنوبی کشور در جنگ آسیب دیده یا تعطیل بودند، بندرعباس تنها بندر فعال کشور محسوب می‌شد. کامیون‌ها و ماشین‌آلات سنگین از مسیر خور کورسوزان و جاده کمربندی عبور می‌کردند و تأمین نیازهای کشور را بر عهده داشتند. این نقش حیاتی، بندرعباس را به قلب تپنده اقتصاد ایران در سال‌های جنگ بدل کرد.

توسعه معاصر و جایگاه کنونی

امروزه بندرعباس مرکز استان هرمزگان و مهم‌ترین بندر تجاری ایران است. وجود بندر شهید رجایی و شهید باهنر، این شهر را به دروازه واردات و صادرات کشور تبدیل کرده است. علاوه بر آن، نزدیکی به تنگه هرمز و موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز، اهمیت بندرعباس را در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی دوچندان کرده است.با وجود رشد سریع، خاطره محلات قدیمی، خورها، قلعه‌ها و بناهای تاریخی همچنان در ذهن مردم زنده است و هویت فرهنگی شهر را شکل می‌دهد.بندرعباس شهری است که تاریخ آن آمیخته با مقاومت، تجارت و توسعه است. از جرون که روستایی کوچک و ساحلی بود، تا بندر مبارکه عباسی در دوران صفویه و امروز که یکی از حیاتی‌ترین بنادر کشور است، مسیر طولانی و پرفراز و نشیبی طی شده است. این شهر نه تنها نقطه اتصال خشکی و دریا، بلکه پلی میان گذشته و آینده ایران به شمار می‌آید.

امید ساحل