سه‌ضلعی سکوت سیاسی در جامعه

سرخوردگی سیاسی پدیده‌ای است که از دل تجربه‌ ی شکست‌های مداوم و ناکارآمدی‌های سیاسی بیرون می‌آید. وقتی مردم احساس کنند دولت و نهادهای سیاسی به وعده‌های خود عمل نمی‌کنند یا حتی در مسیر خدمت به منافع عمومی نیستند، اعتمادشان به سیستم سیاسی تحلیل می‌رود و حس بی‌قدرتی و بی‌تأثیری آنان به تدریج در جامعه گسترش می‌یابد.

این سرخوردگی اغلب ناشی از عواملی همچون فساد گسترده، نبود شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها، نابرابری‌های فزاینده و فقدان امکان مشارکت واقعی مردم در فرآیندهای سیاسی است. در بسیاری از کشورها این سرخوردگی سیاسی به شکل های مختلفی نظیر؛ کاهش مشارکت انتخاباتی، کاهش اعتماد به نمایندگان و حتی بی‌اعتنایی نسبت به قوانین و مقررات بروز می‌کند.

در چنین شرایطی، فضای سیاسی به جای آنکه محل گفت‌وگو و همکاری برای بهبود شرایط باشد، به عرصه‌ای برای تقابل و کشمکش‌های شدید تبدیل می‌شود. سرخوردگی سیاسی در واقع می‌تواند به یک ویروس اجتماعی تبدیل شود که پویایی و انگیزه تغییر را از مردم می‌گیرد.

ترس اجتماعی معمولا هنگامی شدت می‌یابد که احساس شود امنیت فیزیکی، روانی یا اقتصادی افراد در معرض تهدید است و این ترس می‌تواند ریشه در سرکوب‌های سیاسی، خشونت خیابانی، بی‌ثباتی اقتصادی یا حتی گسترش شکاف‌های فرهنگی و هویتی داشته باشد. ترس، یک نیروی بازدارنده قدرتمند است که افراد را از ورود به عرصه‌های مخاطره‌آمیز مانند اعتراضات مدنی، نقد ساختارهای قدرت و یا حتی گفت‌وگوی آزاد بازمی‌دارد، اما از طرفی این واهمه به تدریج می‌تواند جامعه را به جامعه‌ای سرد و محافظه‌کار تبدیل کند که در آن افراد بیشتر به دنبال حفظ منافع شخصی و امنیت فردی هستند تا اینکه به دنبال تغییر و اصلاح جمعی باشند. در چنین شرایطی، قدرت ساختارهای سیاسی و اجتماعی به سمت اقتدارگرایی و سرکوب سوق پیدا می‌کند و این چرخه ترس و سرکوب، انفعال جمعی را گسترده‌تر می‌سازد. پس سکوت عمومی، وضعیتی است که در آن جامعه به دلیل سرخوردگی و ترس از بیان مشکلات، نقدها و اعتراض‌ها به عقب می رود و در چنین فضایی گفت‌وگوهای عمومی رنگ می‌بازد و فضای مدنی تحلیل می‌رود. رسانه‌ها یا خودسانسوری می‌کنند یا در خدمت روایت‌های رسمی درمی‌آیند و نهادهای مستقل مدنی به تدریج تضعیف می‌شوند که این سکوت عمومی مانع طرح مشکلات و راه‌حل‌ها می‌شود و فضای بی‌اعتمادی و پراکندگی اجتماعی را تشدید می‌کند.

نگاه اندیشه‌ورزان بر چرخه‌ی سه ضلعی سکوت

در همین راستا و برای درک بهتر موضوع نگاهی بر دیدگاه چهار اندیشمند در خصوص رابطه میان سرخوردگی سیاسی، ترس اجتماعی و سکوت عمومی خواهیم داشت. میشل فوکو بر نقش قدرت در شکل‌دادن به دانش و گفتار تأکید می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه قدرت می‌تواند با ایجاد فضاهای ترس و خفقان، گفت‌وگوهای عمومی را کنترل و محدود کند. سکوت عمومی، نتیجه چنین ساختارهای قدرتی است که اجازه نمی‌دهند صداهای مخالف شنیده شوند. از طرفی روبرت دال معتقد است که مشارکت فعال مردم رکن اصلی دموکراسی است. وقتی سرخوردگی سیاسی چنان عمیق شود که مشارکت کاهش یابد، دموکراسی دچار بحران می‌شود. در این میان، ترس اجتماعی نیز یکی از عوامل بازدارنده مشارکت بوده و مانع از تحقق دموکراسی واقعی می‌شود. رابرت پوتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان مجموعه‌ای از شبکه‌های اجتماعی، اعتماد و همکاری تعریف می‌کند که برای سلامت جامعه ضروری است. سرخوردگی سیاسی و ترس اجتماعی باعث تحلیل این سرمایه می‌شوند و سکوت عمومی مانع از بازسازی آن می‌شود. اما والتر بنجامین ترس را به عنوان نیرویی که می‌تواند تاریخ را متوقف کند، مطرح می‌کند و می گوید ترس در جامعه اگر کنترل نشود می‌تواند به عقب‌نشینی جمعی و انفعال تبدیل شود که سکوت عمومی یکی از نشانه‌های بارز آن است.

نگاه تاریخی بر چرخه ی سه ضلعی سکوت

تاریخچه‌ی این چرخه سه ضلعی در تاریخ معاصر جهان در ادوار مختلف قابل مشاهده است. نمونه‌های متعددی از چرخه سرخوردگی سیاسی، ترس اجتماعی و سکوت عمومی دیده می‌شود که تحلیل آنها نیز می‌تواند به فهم بهتر این پدیده‌ها کمک کند. در سال‌های منتهی به انقلاب، سرخوردگی گسترده‌ای از ساختار سیاسی وجود داشت و باعث شد مردم به شدت ناامید شوند و با ترس از دستگاه امنیتی حکومت، بسیاری از فعالان سیاسی سکوت کردند یا مجبور به فعالیت زیرزمینی شدند. این سکوت عمومی به ظاهر موجب آرامش موقت شد اما در نهایت به انفجار ناگهانی اعتراضات و انقلاب انجامید. یا در دوره آلمان پیش از ظهور نازی‌ها و بحران‌های اقتصادی و سیاسی پس از جنگ جهانی اول، سرخوردگی سیاسی گسترده شکل گرفته بود و ترس اجتماعی از بی‌ثباتی اقتصادی و تحقیر ملی مردم را فراگرفته بود. سکوت و انفعال عمومی در برابر افزایش قدرت احزاب افراطی، زمینه‌ساز ظهور فاشیسم شد که نتیجه آن را در فجایع بزرگ جهانی می‌توان مشاهده کرد. در برخی کشورهای دیگر نظیر؛ منطقه خاورمیانه، شمال آفریقا و حتی در کشورهای دموکراتیک، سرخوردگی سیاسی و ترس اجتماعی به شکلی متفاوت اما با آثار مشابه مشاهده می‌شود. برای مثال، در دوران پس از بهار عربی، بسیاری از کشورها به دلیل سرکوب و بی‌اعتمادی دوباره به فضای سیاسی، شاهد سکوت عمومی و کاهش مشارکت مردمی بودند. بنابراین سرخوردگی سیاسی ریشه در ناکارآمدی و فساد دارد که خود باعث می‌شود مردم احساس کنند قدرتی برای تغییر ندارند. این احساس بی‌قدرتی، همراه با فشارها، ترس اجتماعی را تشدید می‌کند و افراد را به انزوا و محافظه‌کاری اجتماعی می‌کشاند. از طرفی سکوت عمومی به نهادهای قدرت این امکان را می‌دهد که بدون مواجهه با مقاومت یا نقد جدی به مسیر خود ادامه دهند که این موجب افزایش سرخوردگی و از دست رفتن امید به تغییر می‌شود.

به این ترتیب، چرخه‌ای بسته شکل می‌گیرد که جامعه را در یک وضعیت انفعالی نگه می‌دارد. پیامدهای این وضعیت بسیار عمیق و چندبعدی را در کاهش سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی می‌توان یافت. برای شکستن این چرخه و ایجاد فضای بازتر سیاسی و اجتماعی، لازم است ساختارهایی که مردم بتوانند در آنها مشارکت واقعی داشته باشند را ایجاد کرد. لازم به ذکر است با توجه به نظریه فوکو، باید ساختارهای قدرت را شفاف‌تر و پاسخگوتر کرد تا ترس اجتماعی کاهش یابد و با تقویت اعتماد میان مردم و نهادها و همچنین افزایش همکاری‌های اجتماعی مردم را به گفت‌وگو و کنش جمعی ترغیب کرد.

جمع بندی

در نهایت باید گفت تحلیل میان سرخوردگی سیاسی، ترس اجتماعی و سکوت عمومی، نمایانگر چالش‌های عمیق و ساختاری است که بسیاری از جوامع امروز با آن مواجه‌اند. این سه پدیده نه تنها نشانه‌های بحرانی بودن وضعیت کنونی‌اند، بلکه عواملی کلیدی در استمرار و تشدید آن ها محسوب می‌شوند. به همین دلیل، پرداختن جدی به این مسائل و اتخاذ راهکارهای جامع و هم‌راستا می‌تواند کلید عبور از این وضعیت دشوار و حرکت به سوی جامعه‌ای بازتر، مشارکتی‌تر و امیدوارانه‌تر باشد.

برای رسیدن به این هدف، همه بازیگران سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از نهادهای حکومتی گرفته تا جامعه مدنی و خود شهروندان باید پای کار باشند. تنها در این صورت است که می‌توان سکوت را شکست، ترس را کاهش داد و سرخوردگی را به امید تبدیل کرد.

روزنامه صبح ساحل