سازگاری ساختمان‌های مسکونی میان‌مرتبه با بافت شهری بندرعباس

ساختمان‌های میان‌مرتبه، اگر درست طراحی شوند، می‌توانند نقطه‌ی تعادل شهر باشند. نه فشرده و سنگین چون برج‌ها، نه پراکنده و ناکارآمد چون خانه‌های تک‌واحدی. این تیپ ساختمانی، بهترین فرصت برای افزایش تراکم هوشمند در شهر است؛ اما در هرمزگان، مشکل آنجاست که اغلب این بناها بر اساس منطق اقتصادی کوتاه‌مدت ساخته می‌شوند، نه منطق انرژی و کیفیت سکونت. وجه اقلیمی بندرعباس، یعنی گرمای شدید، رطوبت بالا و تابش آفتاب مستقیم، ایجاب می‌کند فرم معماری، مصالح، و جزئیات ساختمانی بر پایه کاهش مصرف انرژی طراحی شوند؛ اما واقعیت این است که بسیاری از این ساختمان‌ها به منبع اتلاف انرژی تبدیل شده‌اند.

در یک ساختمان میان‌مرتبه کارآمد، طراحی باید از سه لایه‌ی اصلی آغاز شود: فرم کلی بنا، جهت‌گیری حجمی، و سازوکار تهویه و سایه‌اندازی طبیعی. جهت‌گیری ساختمان نسبت به مسیر خورشید در فصول گرم، مهم‌ترین عامل در کنترل تابش است. در بندرعباس، محور شرقی-غربی مناسب‌تر است تا نماهای اصلی از تابش مستقیم در امان باشند. لبه‌های سایه‌دار، تراس‌های عمیق، و استفاده از صفحات مشبک (مشربیه‌ها و پانل‌های سوراخ‌دار سبک فلزی) می‌توانند هم زیبایی معماری جنوبی را زنده نگه دارند و هم به کاهش حرارت در فضاهای داخلی کمک کنند. این عناصر، اگر با طراحی مدرن ترکیب شوند، می‌توانند منطق معماری سنتی را دوباره در مقیاس جدید احیا کنند.

در گام بعد، مسئله‌ی مصرف انرژی در فضاهای داخلی ساختمان اهمیت پیدا می‌کند. ساختمان‌های میان‌مرتبه، به‌دلیل تراکم بیشتر واحدهای مسکونی، فرصت مناسبی برای بهره‌برداری جمعی از منابع انرژی ایجاد می‌کنند. نصب سامانه‌های خورشیدی مرکزی بر بام، استفاده از آب‌گرم‌کن‌های خورشیدی مشترک و به‌کارگیری سیستم‌های تهویه‌ی هوشمند با قابلیت بازیافت گرما و سرما، می‌تواند میزان مصرف برق را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. در شهرهای گرم و مرطوب مشابه بندرعباس، تجربه نشان داده است که با طراحی جریان طبیعی هوا در نقشه‌ی واحدهای مسکونی و پیش‌بینی بازشوها در دو سوی فضا، می‌توان تا یک‌چهارم از مصرف دستگاه‌های سرمایشی کاست. این صرفه‌جویی نه با هزینه‌های سنگین فناوری، بلکه تنها با بازنگری کوچک در تناسب پنجره‌ها، مسیر باد و نحوه‌ی گردش هوا در فضاهای داخلی قابل دستیابی است.

یکی از چالش‌های جدی در پروژه‌های مسکونی جدید بندرعباس، نقش ضوابط شهری و اقتصادی در کیفیت طراحی است. سازندگان برای افزایش سطح زیربنا، معمولاً تراس‌ها و سایه‌بان‌ها را حذف می‌کنند، در حالی که همین عناصر، کلید کیفیت حرارتی بنا هستند. اگر شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی بتوانند امتیازهای تشویقی مانند تراکم افزوده یا تخفیف عوارض برای بناهای با بازده انرژی بالا تعریف کنند، طراحان و سازندگان به سمت طراحی پایدار سوق خواهند یافت. در این حالت، بهره‌وری انرژی از یک گزینه‌ی تزئینی به یک مزیت اقتصادی بالفعل تبدیل می‌شود.

در کنار معماری، مکان‌یابی ساختمان‌های میان‌مرتبه در بافت شهری بندرعباس نیز نیازمند نگاه جدید است. بسیاری از پروژه‌ها در محدوده‌های فاقد زیرساخت یا با دسترسی ضعیف به فضاهای عمومی اجرا می‌شوند، که خود باعث افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی در سفرهای روزانه می‌شود. اگر اصول طراحی انرژی در مقیاس شهری رعایت شود، یعنی ترکیب تراکم مناسب با کاربری‌های مختلط (مسکونی، تجاری و خدماتی)، می‌توان کاهش قابل توجهی در مصرف کل انرژی شهری به‌دست آورد. اساس «انرژی کارآمد در شهر» تنها به نقش ساختمان محدود نیست؛ بلکه در نحوه‌ی چیدمان آنها در شبکه‌ی شهری معنا می‌یابد.

از منظر فرهنگی، ساختمان‌های میان‌مرتبه در جنوب ایران باید هویت خویش را از اقلیم و مردم وام بگیرند. مصالح سبک، رنگ‌های روشن با قابلیت بازتاب حرارت، استفاده از بازشوهای کنترل‌شده، و حتی فضاهای نیم‌سربسته‌ی اشتراکی در طبقات، می‌توانند هم از مصرف انرژی بکاهند و هم حس زندگی اجتماعی را تقویت کنند. شهر بندرعباس، با تنوع قومی و اجتماعی بی‌نظیرش، سزاوار معماری‌ای است که نه در تقابل با خورشید، بلکه در همزیستی با آن شکل گیرد.

در نهایت، طراحی ساختمان‌های میان‌مرتبه در بندرعباس باید از چرخه‌ی تقلید خارج شود و وارد مرحله‌ی نوآوری اقلیمی و انرژی‌محور گردد. این الگوها می‌توانند نسل جدیدی از مسکن شهری را معرفی کنند . ساختمان‌هایی که علاوه بر زیبایی و اقتصاد، تاب‌آور، کم‌مصرف، و سازگار با زیست‌محیط گرم جنوب باشند. شهر آینده‌ی بندرعباس، نه شهری مملو از برج‌های پرمصرف، بلکه شهری متعادل با ساختمان‌های میان‌مرتبه‌ی هوشمند خواهد بود؛ بناهایی که به خورشید نگاه نمی‌کنند تا از آن پنهان شوند، بلکه با آن سازگاری می‌آفرینند.

روزنامه صبح ساحل