تصمیم بر کم‌کاری!

شاید باورش سخت باشد ولی این نظم از قوانین دقیق ریاضی و هندسی پیروی می‌کند. گاهی اختلالات به قدری شدید هستند که باعث بروز علائم می‌شوند و گاهی هم با وجود اختلالات هورمونی،علائم واضح بالینی وجود ندارد. یکی از دلایلی که پزشکان بر آزمایشات دوره‌ای تاکید دارند، همین مسئله بی‌علامت ماندن بیماری‌ها در برخی از افراد است. کم‌کاری تیروئید از آن دسته بیماری‌هایی به حساب می‌آید که در برخی از افراد حسابی پر سر و صدا و با بروز علائم همراه است و در برخی دیگر، علائم واضحی (به ویژه در مراحل اولیه) از خود بروز نمی‌دهد. این بیماری به ظاهر ساده، مشکلات زیادی را برای افراد می‌تواند ایجاد کند. «دکتر سید محسن خوش‌نیت نیکو»، فوق تخصص غدد و متابولیسم و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، به بررسی این بیماری می‌پردازد.

آنچه در بدن می‌گذرد

غده تیروئید در قسمت جلویی و پایین گردن قرار دارد. این غده، هورمون‌هایی را ترشح می‌کند که از طریق جریان خون حرکت کرده و تقریبا بر همه قسمت‌های بدن مانند قلب، مغز، ماهیچه‌ها، پوست و...، اثر می‌گذارد. تیروئید، سلول‌های بدن و چگونگی استفاده از انرژی موجود در غذا را کنترل می‌کند. این فرآیند متابولیسم (سوخت‌وساز) نام دارد. متابولیسم بر عملکردهای مختلف بدن مانند ضربان قلب، دمای بدن و میزان سوختن کالری، اثر می‌گذارد. چنانچه به میزان کافی هورمون تیروئید تولید نشود، فرآیندهای بدن کند خواهند شد. این امر بدین معنی است که بدن انرژی کمتری تولید می‌کند و متابولیسم کند می‌شود. این مسئله کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism) نام دارد.

کم‌کاری تیروئید غیر واقعی؟

گاهی پزشک عنوان می‌کند فرد به کم‌کاری تیروئید تحت بالینی (Subclinical) مبتلا شده است که یک نوع کم‌کاری تیروئید خفیف به حساب می‌آید. در چنین شرایطی سطح هورمون اصلی تیروئید (T4) در خون عادی، اما سطح هورمون محرک تیروئید (TSH) که از غده هیپوفیز ترشح می‌شود و فعالیت تیروئید را تنظیم می‌کند، افزایش یافته است. حدود 3 تا 20 درصد از افراد ممکن است دچار کم‌کاری تیروئید تحت بالینی شوند. زنان، افراد بالای 60 سال یا مبتلایان به دیابت نوع 2، افراد با سابقه فامیلی بیماری‌های تیروئید و آن دسته از افرادی که آنتی‌‌بادی ضد تیروئید در بدن آن‌ها مثبت شده، بیش از بقیه مستعد ابتلا هستند.

همچنین مبتلایان به گواتر (بزرگ شدن تیروئید) نیز ممکن است به به کم‌کاری تیروئید تحت بالینی، دچار شوند. درمان برخی از مبتلایان به کم‌کاری تیروئید تحت بالینی، ضروری است و سایر مبتلایان نیز باید تحت نظر پزشک باشند. برای مثال، خانم‌هایی که دچار اختلالات عادت ماهیانه می‌شوند یا افرادی ‌که افسردگی در آن‌ها به وجود می‌آید، باید تحت درمان قرار بگیرند. علاوه بر این، مبتلایان به گواتر، خانم‌های باردار و کودکان در حال رشد، باید حتما درمان شوند.

سرنخ‌های یک بیماری

بسیاری از علائمی که در کم‌کاری تیروئید دیده می‌شود، اختصاصی کم‌کاری تیروئید نیست. مثلا یبوست، افسردگی و اختلالات عادت ماهیانه، ریزش مو، خشکی پوست، خستگی مداوم، گرفتگی صدا، اختلالات حافظه و...، هیچ‌کدام اختصاصی کم‌کاری تیروئید محسوب نمی‌شوند و در بسیاری از بیماری‌های دیگر با علت‎‌های دیگر نیز وجود دارند.

یک یا چند علامت به تنهایی، نمی‌تواند دلیلی بر ابتلا به کم‌کاری تیروئید باشد. بلکه مجموعه‌ای از علائم بالینی در کنار معاینات پزشکی و تائید کم‌کاری تیروئید از طریق آزمایشات هورمونی باید صورت بگیرد تا بتوان با قاطعیت گفت فرد به کم‌کاری تیروئید مبتلا است.کودکان و نوجوانان مبتلا به کم‌کاری تیروئید علاوه بر برخی از علائمی که بزرگسالان دارند، ممکن است علائم دیگری نیز داشته باشند. برای مثال، تاخیر در بلوغ، تاخیر در رشد قد، کندی رشد ذهنی و تاخیر در رشد دندان‌های دائمی برخی از این علائم هستند. نوزادان در اکثر موارد علائم بالینی ندارند و علائم بالینی در حدود 10 درصد از نوزادان دیده می‌شود. با این حال، همه نوزادان باید در روزهای اول تولد از نظر کم‌کاری تیروئید غربالگری شوند. چون دو سال اول زندگی دوره بحرانی تکامل و رشد مغزی است و کم‌کاری تیروئید اگر درمان نشود، باعث عقب‌ماندگی ذهنی دائمی خواهد شد.

دلایلی برای کم‌کاری

شایع‌ترین علت کم‌کاری تیروئید، بیماری هاشیموتو است که یک بیماری خود ایمن به حساب می‌آید و باعث تخریب غده تیروئید می‌شود؛ البته این بیماری به شکل‌های مختلف بروز می‌کند. برای مثال ممکن است به شکل گواتر، گره‌ها یا ندول‌های تیروئید یا کم‌کاری تیروئید خود را نشان دهد. در این بیماری‌، سیستم ایمنی بدن به تیروئید حمله می‌کند و باعث بروز علائم در بدن می‌شود. همچنین آن دسته از افرادی که بنا بر هر دلیل تحت عمل جراحی تیروئید قرار می‌گیرند و کل غده آن‌ها برداشته می‌شود نیز، دچار کم‌کاری تیروئید خواهند شد.

پرتودرمانی ناحیه گردن یکی از دلایل است. آن دسته از افرادی که تحت پرتودرمانی در ناحیه گردن برای برخی سرطان‌ها مانند لنفوم قرار می‌گیرند، ممکن است به کم‌کاری تیروئید مبتلا شوند.

چنانچه بنابر صلاح‌دید پزشک تنها بخشی از غده تیروئید خارج شود، ممکن است مقدار باقی‌ مانده بتواند به اندازه کافی هورمون مورد نیاز بدن را تامین کند. مصرف برخی داروها که بر تولید هورمون تیروئید اثر می‌گذارند نیز می‌توانند در بروز کم‌‌کاری تیروئید نقش داشته باشند.

گاهی پس از بارداری، التهاب غده تیروئید ایجاد می‌شود که دلیل آن تغییرات سیستم ‌ایمنی بعد از زایمان است. این شرایط تیروئیدیت پس از زایمان نام دارد. افرادی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، معمولا اول دچار یک افزایش شدید در سطح هورمون تیروئید می‌شوند سپس افت شدید در تولید هورمون تیروئید رخ می‌دهد. برخی نوزادان در زمان تولد دارای تیروئیدی هستند که به درستی رشد نکرده یا به خوبی کار نمی‌کند. این مسئله باعث بروز کم‌کاری تیروئید مادرزادی خواهد شد.

نمک ید‎‌دار عامل کم‌کاری؟

برخی افراد غیرمتخصص به ویژه در شبکه‌های مجازی، مصرف نمک یددار را به عنوان عامل ابتلا به کم‌کاری تیروئید معرفی می‌کنند. اما این مسئله ریشه علمی ندارد، غده تیروئید برای تولید هورمون‌های خود به ید نیاز دارد و ید باید حتما از منابع غذایی تامین شود و کمبود آن منجر به گواتر و در مراحل بعدی منجر به کم‌کاری تیروئید خواهد شد. ماهی آب‌شور، تخم‌مرغ و محصولات لبنی نیز حاوی مقادیر بسیار کمی از ید هستند در نتیجه باید حتما از نمک یددار استفاده شود. میزان ید مورد نیاز بدن، حدود 150 میکروگرم (کمتر از نصف یک قاشق چای‌خوری) در روز است. حتی مبتلایان به فشار خون بالا، با مقادیر کم نمک یددار می‌توانند ید مورد نیاز بدن را تامین کنند. در هنگام طبخ غذا بهتر است نمک در آخر ریخته شود تا ید تخریب نشود.

چند دلیل دیگر که باید بدانید

همیشه منشاء کم‌کاری تیروئید خود غده آن نیست و گاهی ممکن است کم‌کاری تیروئید ثانویه باشد. کم‌کاری تیروئید ثانویه زمانی رخ می‌دهد که اختلالی در غده هیپوتالاموس مغز به وجود می‌آید که باعث می‌شود هورمون محرک تیروئید به خوبی ترشح نشود. بنابراین غده تیروئید نمی‌تواند به اندازه کافی هورمون تولید کند. اختلالات مختلف خودایمنی مانند دیابت نوع یک و سلیاک ممکن است با کم‌کاری تیروئید همراهی داشته باشند. به طور کلی، کم‌کاری تیروئید در بیماران دیابت نوع یک شایع‌تر است ولی خود دیابت نوع یک، علت ابتلا به کم‌کاری تیروئید نیست. چنانچه یکی از اعضای خانواده به بیماری خودایمنی دچار باشد، احتمال بروز کم‌کاری تیروئید بیشتر است.

افرادی‌که سابقه پرکاری تیروئید از نوع خودایمن دارند ممکن است بعد از چند سال دچار کم‌کاری تیروئید شوند. در واقع، آنتی‌بادی‌هایی که باعث پرکاری تیروئید می‌شوند ممکن است در سیر زمان، به آنتی‌بادی‌های کم‌کاری تبدیل شوند. برعکس این مسئله نیز ممکن است اتفاق بیفتد. زنان به ویژه در سنین بالاتر، بیش از مردان در خطر ابتلا به کم‌کاری تیروئید هستند.

از تشخیص تا درمان

کم‌کاری تیروئید از طریق آزمایش خون امکان‌پذیر است. برای این منظور پزشک آزمایشات تخصصی برای بررسی هورمون‌های تیروئید در نظر می‌گیرد.

در شرایطی که نتایج آزمایشات عادی گزارش نشوند، احتمال توصیه سونوگرافی غده تیروئید وجود دارد. چنانچه ابتلا به کم‌کاری تیروئید تایید شود، پزشک متخصص غدد، دارو(قرص لووتیروکسین) تجویز خواهد کرد که باید طبق دستور پزشک به دقت مصرف شود. این دارو در واقع همان هورمون تیروکسین است که خود تیروئید می‌سازد و غیر طبیعی نیست و به عنوان جایگزین هورمون مصرف می‌شود.

قرص لووتیروکسین تحت نظر پزشک و با معده خالی (نیم ساعت تا یک ساعت قبل صبحانه) باید مصرف شود. قرص‌های کلسیم، آهن، شربت‌های آنتی‌اسید و داروهای کاهنده اسید معده باید با فاصله زمانی از لووتیروکسین مصرف شوند تا در جذب اختلال ایجاد نکنند. مصرف کلسیم، آهن و شربت‌های آنتی‌اسید باید حداقل 3 تا 4 ساعت بعد از دریافت قرص‌های تیروئید باشد و مصرف داروهای کاهنده اسید باید با فاصله زمانی 12 ساعت مصرف شوند. به همین دلیل بسیاری از بیماران این داروها را در شب مصرف می‌کنند تا جذب لووتیروکسین مصرفی در صبح را کاهش ندهد. مصرف برخی داروهای اعصاب، نیاز به قرص لووتیروکسین را افزایش می‌دهند. علاوه بر این، اختلالات سوء جذب در دستگاه گوارش، در دوران بارداری با افزایش وزن بدن ممکن است نیاز به قرص لووتیروکسین را افزایش دهد.

آزمایشات دوره‌ای باید تحت نظر پزشک انجام شود تا دوز دارو بر اساس وضعیت افراد تجویز شود. افراد باید بدانند که پرهیز غذایی خاصی برای تیروئید وجود ندارد اما گیاهان خانواده کلم در صورت مصرف مقادیر زیاد ممکن است کم‌کاری تیروئید را تشدید کنند. مصرف معمول در وعده‌های غذایی مثلا در سالاد، مشکلی ایجاد نمی‌کند.

چاقی و کم‌کاری تیروئید

کم‌کاری تیروئید حداکثر باعث افزایش 10 درصد یا 5 کیلوگرم وزن بدن می‌شود و چاقی‌های بیش از این مربوط به کم‌کاری تیروئید نیست. افراد خیلی چاق نباید چاقی خود را به کم‌کاری تیروئید نسبت بدهند. آن دسته از بیمارانی که سابقه کم‌کاری تیروئید دارند و تحت درمان‌ هستند و آزمایشات‌شان طبیعی است، در صورت ابتلا به چاقی، نباید آن را مرتبط با سابقه کم‌کاری تیروئید بدانند.

نتیجه بی‌توجهی به درمان

عدم درمان کم‌کاری تیروئید، با بروز عوارضی همراه است که می‌توان به مشکلات تعادل به ویژه در افراد مسن، اشاره کرد. گواتر، مشکلات قلبی، بالا رفتن سطح کلسترول بد (LDL)، ناباروری، درد مفاصل (ایجاد درد و کوفتگی در مفاصل و ماهیچه‌ها و احتمال التهاب تاندون)، اختلال در حافظه، افسردگی، چاقی و نوروپاتی (آسیب به اعصاب اندام‌ها) برخی از عوارض عدم درمان هستند.

کم‌کاری تیروئید در زمان بارداری، بر جنین در حال رشد اثر سوء می‌گذارد و مشکلاتی در رشد ذهنی ایجاد خواهد کرد. در شدیدترین شکل کم‌کاری تیروئید، فرد ممکن است دچار یک وضعیت تهدید کننده حیات شود و هوشیاری خود را از دست بدهد و به کما برود. این مسئله با افت شدید دمای بدن و حتی بروز مرگ همراه است.

روزنامه صبح ساحل