ژئوسایت حرای قشم؛ الگوی جهانی مشارکت مردم، حفاظت و اقتصاد گردشگری

به گزارش صبح ساحل، برای اینکه منطقه‌ای به عنوان ذخیره‌گاه زیست کره توسط یونسکو انتخاب شود باید شاخص مهمی داشته باشد، از جمله اینکه نمونه‌ای از زیست بوم منحصر به فرد و طبیعی باشند، دوم انسان‌ها و جوامع محلی در اطراف آن منطقه حضور داشته باشند یعنی ارتباط بین مردم و محیط طبیعی وجود داشته باشد؛ ممکن است یک منطقه‌ای بکر و مناسب باشد اما اگر اطراف آن هیچ روستا یا آبادی نباشد، برای زیست کره بودن مناسب نیست چون مشارکت مردم محلی در آن وجود ندارد. ایران تاکنون، ۱۳ ذخیره‌گاه در ۱۱ استان با تنوعی گوناگون و رنگارنگ از جلوه‌های منحصربفرد طبیعت همچون «گلستان»، «میانکاله»، «ارسباران»، «ارژن و پریشان»، «کپه‌داغ»، «کویر»، «توران»، «تنگ صیاد» و «سبزکوه»، «دنا»، «گنو»، «حرا»، «هامون» و «ارومیه» را در کمیسیون برنامه جهانی انسان و زیستکره یونسکو به ثبت جهانی رسانده که شامل سه تالاب، ۲ منطقه ساحلی-دریایی، ۲ منطقه بیابانی و خشک و ۶ ناحیه کوهستانی است؛ بنا به اعلام رییس سازمان محیط زیست ایران در پنجمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره به میزبانی چین ( ۲۲ تا ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۵ برابر با ۳۱ شهریور تا ۴ مهر ۱۴۰۴)، ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره کمتر از چهار درصد قلمرو ملی ایران را پوشش می‌دهند، که این میزان کافی نیست، بنابراین شبکه ذخایر زیست کره ایران با معرفی حداقل چهار سایت جدید، به ۱۷ مورد در سال‌های آینده، گسترش و افزایش خواهد یافت.

درخشش جهانی «سهیلی»، تجلی زیست‌کره در ژئوپارک قشم

یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این برنامه جهانی در ایران، جنگل‌های حرا (مانگرو) قشم است؛ زیستگاهی بی‌نظیر از درختان حرا که هم‌زمان هم سپری در برابر فرسایش ساحل هستند و هم زیستگاه پرندگان مهاجر، ماهی‌ها و سخت‌پوستان. این جنگل‌ها در دل ژئوپارک جهانی قشم به‌عنوان «زیست‌کرهٔ زنده» شناخته می‌شوند که سال ۱۳۵۴ در فهرست جهانی ذخایر زیست کره یونسکو ثبت شد. طول ذخیره‌گاه حدود ۱۵۰ کیلومتر است و مسافتی بیش از ۸۵۰۰۰ هکتار دارد که بیش از ۶۳۰۰ هکتار آن را درختان حرّا در قالب کلونی‌های جنگلی تشکیل می‌دهد. در پیرامون این منطقه، روستاهایی مانند کورزین، دهخدا، سهیلی، هفت رنگو، ملکی، دوربنی، گوران و همچنین شهرهایی همچون بندر تاریخی لافت و شهر «طبل» واقع شده‌اند که معیشت ده‌ها هزار نفر از جوامع محلی این آبادی‌ها علاوه بر تجارت و صیادی، به اقتصاد گردشگری بوم مبنا، گره خورده است؛ اثبات کننده این ادعا، معرفی «سهیلی» در فهرست روستاهای جهانی از سوی سازمان جهانی جهانگردی در سال ۲۰۲۵ بود که به عنوان الگویی جهانی از حفاظت جنگل حرا و مشارکت جامعه محلی محسوب می‌شود و تجارب ۲۰ ساله ژئوپارک قشم در پشتیبانی علمی، آموزشی و پژوهشی از جوامع محلی برای رسیدن به توسعه پایدار؛ مصداق همان تعریف جهانی از زیست کره یعنی «مکانی موفق با الگوی محلی در یادگیری برای توسعه پایدار».

فرصت‌سازی از دل تهدیدها‌

سال‌ها پیش، برداشت بی‌رویه چوب و تخریب زیستگاه، این منطقه را تهدید می‌کرد، اما با مشارکت جوامع محلی و برنامه‌های آموزش محیط‌زیستی، اکنون مردم روستاهای ساحلی از طریق تورهای بوم‌گردی و قایق‌های محلی کنترل‌شده، به رونق اقتصادی بر پایهٔ حفاظت از مانگروها دست یافته‌اند. این همان الگویی است که یونسکو در روز جهانی زیست‌کره آن را به‌عنوان «راهکار محلی موفق برای زندگی هماهنگ با طبیعت» معرفی می‌کند.

روز جهانی «ذخیره گاه های زیست‌کره» که هر سال در سوم نوامبر/ ۱۲ آبان برگزار می‌شود، فرصتی برای بازنگری در شیوه‌های زندگی انسان در کنار طبیعت است. یونسکو با نام‌گذاری این روز، بر سه اصل حفاظت از تنوع زیستی، توسعه بدون آسیب یا با کمترین آسیب به طبیعت و به‌کارگیری دانش بومی برای همزیستی با محیط طبیعی تأکید می‌کند. هدف آن نیز نمایش نمونه‌های واقعی و محلی از هماهنگی میان انسان و طبیعت است که یکی از بارزترین نمونه‌های چنین همزیستی در خاورمیانه، ژئوپارک جهانی قشم است. نخستین ژئوپارک ثبت‌شده یونسکو در ایران و خاورمیانه( ثبت در یکم فروردین ۱۳۸۵ ه.خ) که به‌خوبی توانسته میان میراث زمین‌شناختی، فرهنگ محلی و پیشرفت گردشگری ارتباطی متوازن برقرار کند.

یکی از مهم‌ترین اهداف مدیریت در ژئوپارک قشم، توسعهٔ گردشگری بر اساس ظرفیت تحمل محیطی است، درواقع میزان کارآمدی در این بخش نمایان می‌شود. بدین معنا که تعداد بازدیدکنندگان ژئوسایت‌های ۳۸ گانه آن از جمله ذخیره‌گاه زیست کره جنگل حرا، مسیر حرکت و حتی نحوهٔ راهنمایی گردشگران با دقت تنظیم می‌شود تا کمترین آسیب به منابع طبیعی وارد شود. در سال‌های اخیر تلاش شده با آموزش اهالی روستاها، راهنمایان محلی به ویژه از میان نسل جوان و خلاق انتخاب شوند تا بخشی از درآمد گردشگری به همان مناطق باز ‌گردد. این سازوکار در قالب طرح‌های مشارکتی نمونه‌ای عملی از پیوند میان اقتصاد محلی و حفاظت محیط‌زیست است. نکتهٔ مهم دیگر در موفقیت این منطقه، حفظ هویت فرهنگی و دانش بومی است. مردم قشم قرن‌ها با اقلیم سخت، کم‌آبی و منابع محدود سازگار شده‌اند. یونسکو در گزارش سال ۲۰۲۳ خود تأکید کرد که پیوند فرهنگ و طبیعت در قشم یکی از عوامل اصلی تمدید عضویت این ژئوپارک در شبکهٔ جهانی بوده است.

با وجود چالش‌هایی همچون فشار گردشگری، آلودگی‌های نفتی و توسعهٔ بی‌رویهٔ سواحل، مدیریت ژئوپارک قشم با تکیه بر آموزش، پایش زیست‌محیطی و قوانین حفاظتی تلاش کرده تعادل نسبی را حفظ کند. هر سال در سوم نوامبر، هم‌زمان با روز جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره، برنامه‌هایی آموزشی در مدارس، نمایشگاه عکس و تورهای آگاهی‌بخش برگزار می‌شود تا نسل جدید جامعه محلی قشم اهمیت این میراث را بهتر درک کنند. ژئوپارک جهانی قشم را می‌توان نمونه‌ای زنده از تحقق اهداف روز جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره دانست؛ جایی که انسان نه در برابر طبیعت، بلکه در کنار آن زندگی می‌کند. همان‌طور که شعار یونسکو برای روز جهانی ذخیره گاه زیست‌کره در سال ۲۰۲۵ می‌گوید: «زندگی با طبیعت، نه بر طبیعت».