«اسدُالبحار»

در گستره‌ی تاریخ دریانوردی جهان اسلام، نام‌هایی درخشیده‌اند که نه‌تنها میراث‌دار دانشی پرارزش بوده‌اند، بلکه خود نیز به خلق افقی نو در علم و تجربه پرداخته‌اند. در میان این نام‌ها، احمد ابن ماجد همچون ستاره‌ای قطبی می‌درخشد؛ دریانوردی ایرانی‌تبار یا عرب‌نژاد؟ این پرسشی است که قرن‌ها میان پژوهشگران موجب اختلاف بوده و تا امروز بحث‌های فراوانی را دامن زده است. با این همه، آنچه مسلم است، این‌که ابن ماجد به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ناوبران، جغرافی‌دانان و نویسندگان علوم دریایی در خلیج فارس و اقیانوس هند جایگاهی بی‌همتا دارد.

تولد و زادگاه؛ قصه‌ی هویتی چند سویه

اکثر مورخان تاریخ تولد او را سال ۸۳۶ هجری قمری و سال وفاتش را ۹۳۶ هجری قمری ذکر کرده‌اند؛ نزدیک به یک قرن عمر پربار که در بستر سفرها، آموزش‌ها و ثبت تجربیات دریایی سپری شد. بنا بر نقل عبدالحلیم منتصر، ابن ماجد در جُلفار (واقع در رأس‌الخیمه‌ی امروزی در کشور عمان) دیده به جهان گشود؛ شهری بندری که در قرون میانی اسلامی نقشی کلیدی در تجارت دریایی خلیج فارس، هند و چین داشت.

اما روایت دیگر –که احمد اقتداری، پژوهشگر برجسته‌ی ایرانی بدان پرداخته– ریشه‌های این دریانورد را به بندر کُنگ، کرانه‌های ایرانی خلیج فارس پیوند می‌دهد. اقتداری معتقد است که ابن ماجد نه‌تنها فارسی‌زبان و شیعه بوده، بلکه در نوشته‌هایش از واژگان کهن فارسی و گویش کنگی بهره برده؛ شواهدی که برای برخی پژوهشگران کافی است تا او را ایرانی‌الاصل بدانند.

در مقابل، تاریخ‌نگاران عرب حوزه‌ی خلیج فارس، نسب او را به قبایل بدوی نجد در شبه‌جزیره عربستان نسبت می‌دهند؛ و برخی منابع پرتغالی هم به اشتباه او را از هندوستان دانسته‌اند. این اختلاف‌ها نشان از جایگاهی دارد که مرزهای قومی را درنوردیده است.

جلفار؛ بندری پرشکوه درخلیج فارس

در قرون میانی اسلامی، جلفار حلقه‌ی اتصال دریایی میان غرب خلیج فارس و شبه‌قاره هند بود. آوازه‌ی تجاری و دریانوردی آن تا سرزمین‌های دوردست می‌رسید. مورخ پرتغالی دوآرتی باریاروس در توصیف جلفار می‌نویسد که بسیاری از ثروتمندان دریانورد در این ناحیه سکونت داشته‌اند؛ مردمانی که نسل به نسل تجربه‌ی سفرهای کوتاه و بلند دریایی را انتقال می‌دادند.

جُلفار (به عربی: جُلفار) نام قدیم رأس‌الخیمه یکی از امیرنشین‌های هفت‌گانه امارات متحده عربی است. منطقه جلفار در خلال سده‌های هشتم و نهم میلادی سکونتگاه «قبیله عَضد» بود. خانه‌های عضدیان از چوب ساخته شده بود. پرتغالی‌ها دژی در جلفار بنا نمودند. شهاب الدین أحمد بن ماجد بن محمد از همین روستا بودند و در همین‌جا نیز مدفون هستند.

کشف تفاوت محور مغناطیسی زمین

یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای علمی ابن ماجد، درک تفاوت میان محور فیزیکی (جغرافیایی) و محور مغناطیسی زمین بود. او هنگام کار با قطب‌نما (که در آن دوران ابزاری تازه و ناشناخته بود) و بررسی موقعیت ستاره‌ی قطبی، به «میل مغناطیسی» پی برد؛ مفهومی که بعدها در علوم ژئوفیزیک، ناوبری و دریانوردی اهمیت بسیار یافت. این کشف نشان‌دهنده‌ی توان ترکیب دانش نجوم، تجربه‌ی دریایی و استدلال علمی در ذهن این دریانورد کم‌نظیر است.

آثار ماندگار؛ الفوائد فی أصول علم البحر

مهم‌ترین کتاب ابن ماجد، اثر بزرگ الفوائد فی أصول علم البحر والقواعد است که در ۸۹۵ هجری قمری تألیف شد و امروز نیز همچنان جزو منابع مهم دانش دریانوردی به‌شمار می‌رود. این کتاب دارای ۱۲ فصل بوده و از اصول ناوبری، ابزار و علائم دریایی، بادهای موسمی، موقعیت ستارگان و شیوه‌ی رسیدن از بندری به بندری دیگر سخن می‌گوید.

آنچه این کتاب را متمایز می‌کند، ترکیب تجربه و نظریه است؛ ابن ماجد نه‌فقط یک عالم مطالعه‌گر، بلکه معلمِ معلمانِ دریانوردی بود.

زبان، هویت و کاربرد واژگان فارسی

دکتر اقتداری در مقدمه‌ی فارسی ترجمه‌ی کتاب «الفوائد…» اشاره می‌کند که در هیچ صفحه‌ای از این اثر نمی‌توان از واژگان فارسی ناب خالی بود؛ اصطلاحاتی چون: لنگر، زیرباد، رهنامه، آبخور، سرهنگ، هیراب: این واژگان، نه‌تنها پیوند او را با زبان فارسی نشان می‌دهد، بلکه حاکی از نفوذ دانش دریانوردی ایرانیان در تمدن دریایی خلیج فارس است.

جایگاه ایرانیان در دریانوردی

پیش از ابن ماجد، دریانوردان بندرهای ایرانی چون سیراف از شهرت جهانی برخوردار بودند. پس از زلزله‌های ویرانگر سال‌های ۳۶۶–۳۶۷ هجری قمری، بسیاری از ساکنان سیراف به عمان مهاجرت کردند و دانش خود را به آنجا بردند؛ دانشی که بعدها ابن ماجد نیز از آن بهره‌مند شد.در کنار این میراث ایرانی، تجربه‌های عباسیان، ناخدایان عرب و بازرگانان هندی نیز در شکل‌گیری او نقش داشتند؛ ترکیبی از فرهنگ‌های دریایی که او را به یکی از جهانی‌ترین چهره‌های زمان تبدیل کرد.

رهنامه؛ رمزهای مسیرهای دریایی

ابن ماجد به رهنامه‌ها (دفاتر راهنمای سفر دریایی) دسترسی داشت؛ متونی که مختصات، عمق آب، بادها، جریان‌ها، ستارگان و خطرات مسیرهای دریایی را ثبت می‌کردند. برخی از رهنامه‌های مورد استفاده‌ی او قدمتی بیش از ۳۰۰ سال داشتند؛ این نشانگر سنت دیرینه‌ی ناوبری در خلیج فارس است.

منظومه‌سرایی علمی!

شاید عجیب باشد، اما ابن ماجد بخش بزرگی از آثارش را در قالب شعر نوشت؛ قالبی که حفظ اطلاعات را برای دریانوردان آسان می‌کرد. برخی از این منظومه‌ها بین ۲۰ تا ۳۰۰ بیت دارند. او از بحر رجز تا طویل استفاده کرده و لایه‌های علمی را در شعر ریخته است.

از معروف‌ترین آن‌ها: ارجوزه السفالیه، کنز المعالمه، قبلة الاسلام، ارجوزه السبعیه، ارجوزه ضربیه الضرائباین اشعار به ستاره‌شناسی دریایی، راه‌های ساحلی، بادهای موسمی، و روش‌های رصد ستارگان می‌پردازند.

آیا او راهنمای واسکودا گاما بود؟

در منابع غربی، شهرت ابن ماجد بیشتر از آن جهت است که او را راهنمای مسیر دریایی واسکودا گاما در سفر تاریخی‌اش به هند می‌دانند؛ ادعایی که برخی پژوهشگران معاصر رد کرده‌اند. دلایل رد شامل، تناقض زمانی، نبود سند مستقیم، فاصله‌ی جغرافیایی روایت است.

با این حال، احتمال آشنایی او با پرتغالیان در زمان نفوذ آنان به زنگبار و کالیکوت زیاد است. در نوشته‌های خود از حضور پرتغالیان ابراز اندوه و شرمساری کرده و رفتار آنان را «سبب تنگی بر مسلمانان» دانسته است.

نگاه او به ستاره‌شناسی

ابن ماجد، استاد علم‌النجوم دریایی بود. او با رصد ستارگانی چون: سهیل، سماک رامح، بُنات نعش

روش‌های اختصاصی برای تعیین مسیر ارائه داد. او حتی زاویه‌ی دقیق قبله را برای بسیاری از شهرها تعیین کرده است؛ کاری که نشان از دانش مثلثات نجومی دارد.

میراث در جغرافیای دریایی

نویسندگان عرب معاصر مانند دکتر الغنهیم و دکتر عبدالله یوسف الغمان آثار ابن ماجد را گنجینه‌ای از اطلاعات کم‌نظیر درباره:

شکل سواحل، جزایر ناشناخته، عمق آب، جریان‌های فصلی، مهاجرت پرندگان دریایی می‌دانند.

برخورد با اروپاییان

در سال‌های پایانی عمرش، ابن ماجد شاهد رخدادی بود که مسیر تاریخ دریانوردی را دگرگون کرد: ورود پرتغالی‌ها از دماغه امید نیک. آنان با ساخت پایگاه‌های تجاری در سواحل هند و آفریقا و تکیه بر برخی امیران محلی، مناسبات دریایی سنتی را برهم زدند. ابن ماجد از این پدیده با اندوه و تلخی سخن گفته است.

نسخه‌های خطی و پژوهش‌های معاصر

نسخه‌هایی از آثار او امروز در: آکسفورد، لنینگراد، کتابخانه‌های عربی خلیج فارس نگهداری می‌شود. پژوهشگر روس شوموفسکی نخستین کسی بود که برخی منظومه‌های ناشناخته‌ی او را منتشر کرد.

چرا ابن ماجد هنوز مهم است؟

ابن ماجد علم نظری را با تجربه‌ی دریایی تلفیق کرد، تفاوت محور مغناطیسی و جغرافیایی را توضیح داد، مسیرهای ناشناخته را ثبت کرد همچنین روش‌های ناوبری را استانداردسازی کرد. ابن ماجد هزاران واژه‌ی تخصصی در دریانوردی آفرید.

تا امروز، کتاب «الفوائد» در آموزش ناوبری در جهان عرب و بخشی از شبه‌قاره، کتابی مرجع محسوب می‌شود.

احمد ابن ماجد نماد دوران طلایی دریانوردی در خلیج فارس است؛ انسانی که با دانش ستاره‌شناسی، ریاضی، جغرافیا و تجربه دریایی، مرزهای شناخت بشر را گسترش داد. اگرچه درباره‌ی هویت او اختلاف نظر هست، اما بدون تردید:

او اسدُالبحار بود؛ شیر دریاها

امیدساحل