بازتنظیم کریدورهای منطقه‌ای

تحریم چابهار

اما به نظر می‌رسد لغو معافیت تحریم‌های چابهار بیشتر از همه تاثیرات آن متوجه ایروان خواهد شد. همچنین، هند با فشار فزاینده‌ای برای تصمیم‌گیری در مورد سرنوشت سرمایه‌گذاری ۳۷۰ میلیون دلاری خود در بندر چابهار ایران روبرو است. ایالات متحده در ۱۶ سپتامبر معافیت‌های تحریمی این پروژه راهبردی را لغو و دهلی را مجبور به انتخاب سختی بین حفظ جاه‌طلبی‌های اتصال منطقه‌ای و اجتناب از مجازات‌های احتمالی آمریکا کرد که این امر می‌تواند بر دسترسی شرکت‌های هندی به بازارها و سیستم‌های مالی ایالات متحده تأثیر بگذارد. در واقع، این تصمیم می‌تواند مانع پروژه‌های ارتباطی هند در اوراسیا شود. این بندر برای تجارت هند با آسیای مرکزی، قفقاز و افغانستان حیاتی است و همچنین به عنوان مقابله‌ای با نفوذ رو به رشد چین در منطقه عمل می‌کند. این اقدام نگرانی‌هایی را در مورد آینده همکاری و ثبات منطقه‌ای ایجاد می‌کند و پروژه‌های مانند کریدور شمال-جنوب و خلیج فارس-دریای سیاه را احتمالا با چالش مواجه کند که در ادامه به اهمیت راهبردی این پروژه‌ها پرداخته می‌شود.

اهداف راهبردی ایروان

براساس گزارش تارنمای آذرنیوز جمهوری آذربایجان؛ در قفقاز جنوبی، ارمنستان مدت‌ها در محاصره اقتصادی گرفتار بود، اما اخیراً سیاست‌های کریدوری خود را مجدد تنظیم کرده که ناگزیر به همکاری با جمهوری آذربایجان و ترکیه است. این تغییر هنوز نمی‌تواند مثبت یا منفی ارزیابی شود، اما نشان‌دهنده اقداماتی است که احتمالا در سال‌های آینده پیامدهایی برای منطقه داشته باشد. هرچند ایروان با باکو در مورد بازگشایی خطوط ارتباطی موافق است، اما مسئله زنگزور همچنان باعث ایجاد نگرانی‌های عمیق می‌شود. ارمنستان به دنبال استفاده از فرصت‌های اقتصادی گسترده موجود در چهارراه اوراسیا است. این امر، ایروان را به یافتن مسیرهای جایگزین سوق می‌دهد تا از مستقیم‌ترین و سودمندترین گزینه‌ها بهره بگیرد. دور سوم رایزنی‌های سیاسی بین وزارتخانه‌های امور خارجه ارمنستان، ایران و هند در تهران، بر تغییر اتحادهای منطقه‌ای تأکید داشت. اگرچه این نشست سه‌جانبه رسماً حول محور همکاری‌های حمل و نقل، تجارت و فرهنگی برگزار شد، اما جاه‌طلبی‌های عمیق‌تری را نشان داد که مهم‌ترین آن تلاش ارمنستان برای تغییر جایگاه خود در تقاطع پروژه‌های اتصال اوراسیا و ایجاد تعادل در نفوذ آذربایجان و ترکیه با همسویی با هند و ایران است. بحث میان سه کشور شامل کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC)، پروژه «چهارراه صلح» ارمنستان و استفاده بالقوه از بندر چابهار ایران و همچنین همکاری گسترده‌تر در تجارت، فرهنگ و تبادلات مردمی بود. علاوه بر این، آن‌ها توافق کردند که دوباره در ایروان دیدار کنند و بر تمایل خود برای نهادینه کردن این قالب سه‌جانبه تأکید کردند. بدون تردید، اهداف راهبردی در پشت تصمیم برای برگزاری نشست بعدی در ایروان نهفته است. بنابراین، برای ارمنستان این دیدار سه‌جانبه موضوعی فراتر از لجستیک است. ایروان که با مرزهای بسته ترکیه و آذربایجان احاطه شده، در جستجوی اتحادها و نقاط دسترسی جایگزین است. پروژه «چهارراه صلح» آن تلاشی است برای جلوگیری از انزوا و معرفی خود به عنوان پلی بین کریدور شمال-جنوب و جریان‌های تجاری منطقه‌ای.

نقش ایران

ارمنستان با مشارکت دادن هند و ایران، هم مخالفت خود را با محور ترکیه-آذربایجان نشان می‌دهد و هم تمایل خود برای حفظ جایگاهش در نقشه زیرساخت‌های در حال تغییر اوراسیا را دارد. همکاری با هند به ویژه مهم است. دهلی نو در سال‌های اخیر همکاری دفاعی و دیپلماتیک با ایروان را توسعه داده که فروش سلاح و آموزش‌های مشترک در این راستاست. ارمنستان، هند را به عنوان وزنه تعادلی در برابر تعمیق روابط دفاعی آذربایجان با پاکستان و اتحاد نزدیک آن با ترکیه می‌بیند. ارمنستان با وارد کردن هند در گفتگوهای قفقاز جنوبی، امیدوار است که موازنه قدرت را به نفع خود تغییر دهد. در همین حال، ایران به عنوان تنها دروازه باز ارمنستان به سمت جنوب عمل می‌کند. با توجه به مخالفت تهران با کریدور زنگزور، ادغام نزدیک‌تر با ایروان را نه تنها به عنوان عمل‌گرایی اقتصادی، بلکه در جهت ضرورت راهبردی نیز محسوب می‌کند. ارمنستان از این منافع مشترک بهره‌برداری می‌کند و به دنبال تثبیت جایگاه خود در راهبرد اتصالات ایران و در عین حال تقویت موقعیت خود در برابر باکو است. در این میان؛ بزرگراه جدید ارمنستان-ایران در خدمت منافع ارمنستان، ایران و هند خواهد بود و احتمالا به سنگ بنایی برای مشارکت‌های سه‌جانبه آینده در سایر زمینه‌ها تبدیل شود. برای همکاری هند با ارمنستان، قطعاً یک جاه‌طلبی منطقه‌ای در پشت پرده وجود دارد. به دلیل تداوم تنش‌ها با پاکستان و تشدید رقابت با چین، دهلی مشتاق متنوع‌سازی مسیرهای دسترسی به اوراسیاست.

کریدور شمال-جنوب که از بمبئی و از طریق ایران به روسیه امتداد دارد، همچنان در کانون چشم‌انداز هند قرار دارد که در این میان، ایروان نقش راهبردی به دور از وابستگی به ترکیه و آذربایجان دارد. برای هند، توسعه بندر چابهار و پیوند آن با پروژه‌های ارمنستان به تثبیت حضورش در منطقه کمک می‌کند، نفوذ چین را به چالش می‌کشد و همکاری فزاینده پاکستان با آذربایجان را متعادل می‌کند. همچنین این همکاری به هند اجازه می‌دهد تا از طریق روابط فرهنگی و آموزشی، قدرت نرم خود را به نمایش بگذارد و همکاری دفاعی خود با ایروان را گسترش دهد. در مورد ایران، نقش آن پیچیده‌تر است. تهران خود را ستون فقرات کریدور شمال-جنوب می‌داند و پل زمینی حیاتی بین هند و روسیه را فراهم می‌کند. اما ایران عمیقاً نسبت به هر پروژه کریدوری که آن را دور بزند یا به حاشیه براند، محتاط است. این امر می‌تواند مخالفت قاطع آن با کریدور زنگزور را توضیح دهد که آن را تهدیدی برای اهمیت ژئوپلیتیکی خود می‌داند. برای ایران، همکاری سه‌جانبه با ارمنستان و هند راهی برای تقویت جایگاه و اهمیت خود است. تهران با نزدیک‌تر کردن ارمنستان، امیدوار است هرگونه تلاش آذربایجان و ترکیه برای پیشبرد پروژه‌هایی مانند «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP) یا ادغام «کریدور میانی» با مسیر زنگزور را خنثی کند.

ادغام کریدور میانی در شمال-جنوب؟

سوال اصلی این است که آیا کریدور شمال-جنوب می‌تواند با کریدور میانی و در نتیجه با کریدور زنگزور پیوند برقرار کند یا خیر. روی کاغذ، چنین ادغامی به نفع همه خواهد بود؛ هند مسیر سریع‌تری به اروپا پیدا خواهد کرد؛ ارمنستان ابتکار «چهارراه» خود را تقویت و اوراسیا از یک شبکه لجستیکی یکپارچه‌تر بهره‌مند خواهد شد. با این حال، مسائل ژئوپلیتیکی تاثیرگذار هستند. تهران نگران است که اتصال کریدور شمال-جنوب به پروژه‌های کریدور میانی که توسط آذربایجان و ترکیه حمایت می‌شوند، کنترل آن بر جریان‌های تجاری را کاهش دهد.

همچنین با توجه به اولویت دهلی برای دسترسی مطمئن از طریق چابهار، علاقه آن به کریدور میانی اندک است. با این حال، ارمنستان انگیزه زیادی برای حمایت از چنین ادغامی دارد. این کشور با معرفی خود به عنوان «حلقه گمشده» بین کریدور شمال-جنوب و کریدورهای اوراسیا، به دنبال ارتقای ارزش راهبردی خود است. البته تحقق این جاه‌طلبی‌ها فعلا دشوار به نظر می‌رسد، مگر اینکه هند و ایران حمایت ملموسی را ارائه دهند.