روایت تلاش برای مرمت یک عمارت کهن در قلب شهر

به نقل از نیما صفا، پژوهشگر حوزه تاریخ و میراث فرهنگی بندرعباس

به گفته‌ی نیما صفا، نویسنده و پژوهشگر حوزه تاریخ، ساخت این عمارت به حدود ۳۲۰ سال پیش و دوران شاه سلطان حسین صفوی بازمی‌گردد. در آن زمان، هلندی‌ها که با نام «کمپانی هند شرقی هلند» در خلیج فارس فعالیت می‌کردند، نخستین محل تجارتخانه هلندی‌ها در مرکز آن روزگار شهر بندرعباس بود اما ساختمان مذکور به دلیل گستردگی تجارت آنها، گنجایش ورود و خروج کالاهای تجارتی را نداشت، از این رو در سال ۱۰۷۷ خورشیدی احداث تجارتخانه دیگری در شرق شهر آن روزگار بندرعباس و خارج از محدوده شهر و در فاصله‌ای حدود نیم مایل از تجارتخانه قبلی را آغاز نمودند که همین عمارت کلاه فرنگی بندرعباس است و کار احداث آن تقریبا در سال ۱۰۸۴ خورشیدی به پایان رسید. مردم بندرعباس آن زمان این محل را «سرکاری ولندیز» می‌نامیدند، یعنی کارگاه هلندی‌ها.

صفا می‌گوید: «پس از خروج هلندی‌ها از بندرعباس، این ساختمان به‌تدریج به قلعه نظامی و دارالحکومه شهر تبدیل شد و تا پایان دوره قاجار و آغاز پهلوی، مرکز حکمرانی بندرعباس بود.»

پناهگاه مردم و سنگر تاریخ

در اواخر دوران صفوی و هم‌زمان با هجوم نیروهای محمود افغان غلجایی، مردم بندرعباس برای در امان ماندن از جنگ به این عمارت پناه آوردند. صفا می‌افزاید:«براساس گزارش‌های هلندی‌ها، پزشکان آن‌ها در همین عمارت مجروحان ایرانی را مداوا کردند. بعدها نیز پس از پیروزی نادرشاه بر افغان‌ها، از این عمارت توپ شادمانی شلیک شد. بنابراین این مکان نه‌فقط یک بنا، بلکه بخشی از حافظه‌ی مردم بندرعباس است و قطعا اجداد یکایک اهالی امروزی بندرعباس و همچنین نواحی اطراف در این عمارت رفت و آمد داشته اند.»

معماری بومی با چاشنی دریا

از دیدگاه معماری، کلاه فرنگی نمونه‌ای از تلفیق هنر بومی جنوب و سبک دفاعی دوران صفوی است. بنا از سنگ، ساروج و الوارهای ساج هندی ساخته شده که در برابر رطوبت و بادهای ساحلی مقاوم‌اند.«سنگ‌های عمارت از قلعه پرتغالی جزیره هرمز آورده شده و در بخش جنوبی و غربی، ایوان‌هایی با ستون‌های قطور وجود دارد که امروزه رو به تخریب است. بر فراز عمارت، بنایی چوبی و هشت‌ضلعی قرار داشت که بعدها از بین رفت، اما همان بخش علت نام‌گذاری بنا به "کلاه فرنگی" شد و البته کلاه‌فرنگی عنوان سبک معماری است.»این عمارت در زمان خود، مجموعه‌ای کامل شامل حیاط مرکزی، برج دیده‌بانی و فضاهای خدماتی مانند آشپزخانه و انبار و همچنین محبس‌خانه، غلام‌خانه، شربت‌خانه و غیره بوده و ساختار آن به‌گونه‌ای بود که هم عملکرد نظامی و هم کاربری اداری را پوشش می‌داده است.

از اقامت فرمانداران تا فراموشی تاریخی

در دوران قاجار، عمارت به محل اقامت حاکمان بندرعباس و نواحی تابعه تبدیل شد. صفا توضیح می‌دهد:«امامان مسقط، که به عنوان اجاره‌داران بندر منصوب می‌شدند، در همین عمارت زندگی می‌کردند و از اینجا امور شهر و منطقه را اداره می‌کردند. بسیاری از تصمیمات مهم سیاسی و تجاری بندرعباس در همین مکان گرفته شده است.»

با گسترش شهر در دوران پهلوی، دارالحکومه به نقطه دیگر منتقل شد و این عمارت مبدل به اداره گمرک بندرعباس شد که تا اواسط دهه ۵۰ خورشیدی بعنوان اداره گمرک شناخته می‌شد. گذر زمان، رطوبت و فرسایش طبیعی موجب تخریب بخش‌هایی از بنا شد.

ثبت ملی و وضعیت امروز

در سال ۱۳۸۴، عمارت کلاه فرنگی بندرعباس با شماره ۱۳۸۳۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. صفا می‌گوید: «مالکیت کنونی عمارت در اختیار حوزه علمیه بندرعباس است. خوشبختانه نهاد فرهنگی است و همین امر باعث شده تا بنا تاکنون حفظ شود، هرچند وضعیت فعلی آن مناسب نیست و بخش‌هایی از آن نیاز فوری به مرمت دارد.»او تأکید می‌کند که مرمت اصولی و بازسازی محوطه باید با نظارت کارشناسان میراث فرهنگی انجام شود تا هویت تاریخی بنا حفظ شود.

کارزار مردم برای نجات کلاه فرنگی

اخیرا، با همت نیما صفا و جمعی از دوستداران میراث فرهنگی، کارزاری مردمی برای نجات عمارت کلاه فرنگی راه‌اندازی شده است. هدف این حرکت، معرفی اهمیت تاریخی بنا و جلب حمایت عمومی برای مرمت و احیای آن است.

«این کارزار کاملا مردمی است و داوطلبانه آغاز شد. هدفش این است که ضمن حفظ حقوق مالکانه حوزه محترم علمیه بندرعباس که از دهه ۶۰ مالک این بنا محسوب می شود، عمارت کلاه‌فرنگی مرمت شود و از حریم قانونی آن حفظ و صیانت شود. می‌خواهیم این عمارت را دوباره به مردم بشناسانیم، چون دروازه ورود به تاریخ بندرعباس است. اگر از بین برود، بخشی از هویت شهر از دست خواهد رفت.»

میراثی برای آینده

صفا معتقد است کلاه فرنگی تنها یک بنای تاریخی نیست، بلکه نمادی از تعامل فرهنگی و اقتصادی ایران با جهان است. او می‌گوید:«در این بنا، تاریخ زنده است؛ از صدای توپ‌های هلندی گرفته تا صدای مردم بندرعباس در برابر مهاجمان. باید این مکان را به مرکز گردشگری و پژوهشی تبدیل کرد تا نسل جوان بداند بندرعباس چه گذشته‌ای دارد.» عمارت کلاه فرنگی، آخرین بنای باقی‌مانده از دوران صفوی در بندرعباس، همچنان با وقار و خاموشی در برابر بادهای جنوبی ایستاده است. این اثر تاریخی می‌تواند با اندکی توجه و همت، دوباره به نماد فرهنگی و گردشگری شهر تبدیل شود.

نیما صفا در پایان می‌گوید:«کلاه فرنگی فقط بخشی از گذشته نیست؛ چراغی است برای آینده. اگر آن را حفظ کنیم، بخشی از هویت بندرعباس را برای نسل‌های بعدی زنده نگه داشته‌ایم.»

امید ساحل