رشد نارس کشتی‌سازی

بی شک در جهانی که رقابت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی در حال انتقال از خشکی به دریاهاست، کشتی‌سازی به‌عنوان صنعتی راهبردی و زیرساختی، جایگاهی حیاتی در معادلات توسعه‌یافتگی کشورها یافته است. این صنعت نه‌تنها بستر حمل‌ونقل دریایی را فراهم می‌سازد، بلکه منشأ تحول در بسیاری از حوزه‌های اقتصادی، نظامی، فناورانه و صنعتی نیز به‌شمار می‌آید. در نگاه نخست، ساخت یک شناور بزرگ ممکن است تنها رویدادی مهندسی تلقی شود، اما در حقیقت، کشتی‌سازی قلب تپنده اقتصاد دریا‌محور است که می‌تواند موتور محرک توسعه صنعتی، اشتغال‌زایی گسترده، انتقال فناوری و افزایش سهم کشور از تجارت دریایی بین‌المللی باشد.

ایران، با بیش از ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی، دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد و موقعیت ژئوپلیتیکی منحصربه‌فرد در منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان، در شرایطی قرار دارد که می‌تواند یکی از قطب‌های اصلی کشتی‌سازی در منطقه باشد. با این حال، مرور وضعیت فعلی این صنعت در کشور، نشان‌دهنده واقعیتی تلخ و پرتناقض است. صنایع کشتی‌سازی ایران با وجود پیشینه‌ای چندده‌ساله و توانمندی‌های بومی، هنوز از ظرفیت‌های خود به‌صورت کامل بهره‌برداری نکرده‌اند. وابستگی به واردات تجهیزات، محدودیت‌های فناوری، چالش‌های مدیریتی و نبود یک استراتژی جامع ملی برای توسعه صنایع دریایی، موجب شده‌اند تا کشتی‌سازی در ایران، بیش از آنکه پیشران توسعه باشد، درگیر خودساختگی و بقا بماند.

نقش کشتی‌سازی در اقتصاد دریا‌محور

نقش کشتی‌سازی در اقتصاد دریا‌محور به‌مراتب فراتر از ساخت بدنه کشتی یا موتور آن است. این صنعت، محور زنجیره‌ای از فعالیت‌ها و خدمات است که از تامین مواد اولیه گرفته تا طراحی مهندسی، اتوماسیون صنعتی، آموزش نیروی متخصص، و صادرات دانش فنی را دربرمی‌گیرد.

به‌عبارت دیگر، توسعه کشتی‌سازی به‌معنای توسعه مجموعه‌ای از صنایع پایین‌دستی و بالادستی است که موجب پویایی اقتصادی، تحرک صنعتی و ارتقای توان فناورانه کشور می‌شود. هر کشتی، نماد ملموسی از ظرفیت یک ملت برای مشارکت در تجارت جهانی، مدیریت منابع دریایی، دفاع از منافع ملی و حضور در آبراه‌های بین‌المللی است.

کشتی‌سازی در اقتصادهای بزرگ دنیا، همواره یکی از صنایع مادر محسوب شده و با حمایت‌های مستقیم دولت‌ها، رشد و بلوغ یافته است. کره جنوبی، چین، ژاپن و حتی ترکیه نمونه‌هایی هستند که به‌خوبی نشان داده‌اند چگونه یک کشور می‌تواند با سیاست‌گذاری هوشمندانه و سرمایه‌گذاری بلندمدت، صنایع کشتی‌سازی خود را به مزیت رقابتی بین‌المللی تبدیل کند. در این کشورها، حمایت‌های مالی، تسهیلات ویژه بانکی، معافیت‌های مالیاتی، انتقال فناوری‌های پیشرفته و تربیت نیروی متخصص، به‌طور منسجم در خدمت رشد این صنعت قرار گرفته‌اند. در مقابل، در ایران، عدم انسجام نهادی، نبود سیاست حمایتی پایدار و چالش‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی، مانعی جدی در مسیر رشد کشتی‌سازی بوده‌اند.

توسعه صنایع کشتی‌سازی، یکی از پایه‌های اساسی تحقق اقتصاد دریا‌محور است، زیرا حمل‌ونقل دریایی بدون ناوگان بومی، وابسته و آسیب‌پذیر باقی می‌ماند. ناوگان تجاری، نفت‌کش‌ها، شناورهای کانتینری، یدک‌کش‌ها، کشتی‌های خدماتی بندری و حتی ناوهای صیادی، همگی باید توسط صنعت داخلی پشتیبانی شوند تا وابستگی به کشورهای خارجی در مواقع بحران به نقطه ضعف استراتژیک تبدیل نشود. در این میان، نقش صنایع کشتی‌سازی در تأمین شناورهای مورد نیاز توسعه بنادر، تسهیل تجارت بین‌المللی، گسترش ظرفیت‌های صادراتی و وارداتی، و پشتیبانی از بخش‌هایی چون شیلات، گردشگری دریایی، صنایع نفت و گاز فراساحل و حتی دفاع دریایی، غیرقابل انکار است.

از سوی دیگر، توسعه کشتی‌سازی باعث اشتغال‌زایی گسترده و تخصصی می‌شود. هر پروژه ساخت کشتی می‌تواند صدها فرصت شغلی مستقیم و هزاران فرصت شغلی غیرمستقیم در صنایع مکمل و خدمات پشتیبان ایجاد کند. از مهندسان طراحی گرفته تا تکنسین‌های جوشکاری، از متخصصان سامانه‌های دریایی تا نیروهای اداری و لجستیک، همه درگیر این فرایند صنعتی پیچیده هستند. این موضوع در استان‌هایی مانند هرمزگان، بوشهر و خوزستان که نرخ بیکاری و فقر ساختاری بالاست، می‌تواند نقطه‌عطفی در تحول معیشتی مردم باشد.

نقش صنایع کشتی‌سازی در رشد فناوری نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. این صنعت، نیازمند سطح بالایی از فناوری در حوزه‌هایی چون مواد پیشرفته، مکانیک سیالات، الکترونیک، هوش مصنوعی، سیستم‌های ناوبری و انرژی‌های نو است. به‌همین‌دلیل، توسعه آن به‌نوعی موتور محرک پژوهش و نوآوری در کشور محسوب می‌شود. دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز تحقیقاتی، می‌توانند با صنعت کشتی‌سازی وارد چرخه‌ای از تبادل دانش و فناوری شوند که حاصل آن ارتقای سطح علمی کشور و تجاری‌سازی ایده‌های فناورانه خواهد بود.

چالش های کشتی سازی در ایران

اما علی‌رغم این مزایا، کشتی‌سازی در ایران با موانع متعددی مواجه است. نخستین چالش، نبود یک استراتژی جامع، منسجم و فراگیر برای توسعه صنایع دریایی است. فقدان نقشه راه مشخص، موجب تکرار تجربیات ناکام، پراکندگی منابع و اتلاف سرمایه‌های ملی شده است. در بسیاری از موارد، به‌جای بهره‌گیری از توان داخلی، سفارش ساخت کشتی به خارج از کشور داده شده است که علاوه بر خروج ارز، باعث رکود در صنایع داخلی و سرخوردگی سرمایه‌گذاران بومی شده است.

دومین چالش، مشکلات تأمین مالی است. صنعت کشتی‌سازی به سرمایه‌گذاری اولیه بالایی نیاز دارد و دوره بازگشت سرمایه آن طولانی است.

در چنین شرایطی، نبود تسهیلات بانکی مناسب، نرخ بهره بالا و ضعف بازار سرمایه در حمایت از پروژه‌های بلندمدت، عملاً سد راه ورود سرمایه‌گذاران خصوصی شده است. در حالی‌که در کشورهای موفق، بانک‌های توسعه‌ای، شرکت‌های بیمه و دولت با ارائه تضامین، سوبسیدها و حمایت‌های مالی، ریسک سرمایه‌گذاری در این حوزه را کاهش می‌دهند.

سومین مانع، مسأله فناوری و دانش فنی روزآمد است. بخش زیادی از فناوری‌های پیشرفته ساخت کشتی، به‌ویژه در حوزه موتور، سیستم‌های ناوبری، سامانه‌های کنترلی و طراحی هیدرودینامیک، در انحصار کشورهای خاصی است و انتقال آن‌ها به کشورهایی مانند ایران با محدودیت‌های شدید همراه است. تحریم‌های اقتصادی و فناوری نیز، دسترسی به این فناوری‌ها را دشوارتر کرده‌اند. بنابراین، لازم است کشور با تقویت تحقیق و توسعه داخلی، تکیه بر ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و همکاری‌های منطقه‌ای و بومی، مسیر بومی‌سازی فناوری را جدی‌تر دنبال کند.

چهارمین چالش، نبود پیوند مؤثر بین دانشگاه، صنعت و دولت است. علی‌رغم وجود دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی دریایی در کشور، هنوز ارتباط عملیاتی و نظام‌مند میان آموزش و تولید برقرار نشده است. این خلأ موجب شده تا بخش عمده‌ای از فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی دریایی و ساخت کشتی، جذب بازار کار نشوند یا در مشاغل نامرتبط فعالیت کنند. ایجاد نظام مهارت‌محور، آموزش مبتنی بر نیاز صنعت، و حمایت از پروژه‌های مشترک تحقیقاتی میان دانشگاه و کارخانه‌های کشتی‌سازی، می‌تواند شکاف میان علم و عمل را کاهش دهد.

فرصت‌های کشتی‌سازی در ایران

در کنار چالش‌های یاد شده، فرصت‌های قابل توجهی نیز برای جهش کشتی‌سازی در ایران وجود دارد. نخست، بازار مصرف بزرگ داخلی در حوزه حمل‌ونقل دریایی است. به‌دلیل افزایش نیاز به شناورهای تجاری، صیادی، خدماتی و پشتیبانی در مناطق جنوبی کشور، تقاضای بالقوه قابل توجهی برای کشتی‌های بومی وجود دارد. دوم، توانمندی‌های موجود در برخی کارخانه‌های کشتی‌سازی کشور نظیر شرکت صدرا، ایزوایکو و شرکت‌های خصوصی، زیرساخت اولیه مناسبی برای توسعه هستند. سوم، ظرفیت ایجاد خوشه‌های صنعتی دریایی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی نظیر قشم، چابهار و بندرعباس، زمینه توسعه زنجیره ارزش را فراهم می‌آورد.

سرمایه‌گذاری راهبردی

تحقق توسعه صنایع کشتی‌سازی نیازمند تغییر نگاه حاکمیتی به این حوزه است. کشتی‌سازی نباید به‌عنوان فعالیتی پرهزینه و زمان‌بر دیده شود، بلکه باید آن را به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری راهبردی برای تأمین امنیت اقتصادی، دریایی و فناورانه کشور تلقی کرد. بدون کشتی‌سازی قدرتمند، نه‌تنها توسعه دریامحور محقق نخواهد شد، بلکه استقلال کشور در برابر تحریم‌ها، تهدیدهای نظامی، و چالش‌های تجارت جهانی نیز آسیب‌پذیر خواهد بود.

کشورهایی که امروز از مزایای اقتصاد دریا‌محور بهره‌مند هستند، سال‌ها پیش با اتکا به سیاست‌گذاری‌های دقیق، جسارت در سرمایه‌گذاری و تعامل هوشمندانه میان دولت، صنعت و دانشگاه، توانستند زنجیره ارزش کشتی‌سازی را به نفع منافع ملی خود فعال کنند.

ایران نیز اگر بخواهد در آینده دریامحور منطقه نقش مؤثری ایفا کند، چاره‌ای جز احیای صنایع کشتی‌سازی، ارتقای فناوری بومی، ایجاد پیوند مؤثر میان دانش و صنعت و حمایت هدفمند از سرمایه‌گذاران این بخش ندارد. در غیر این‌صورت، دریا همچنان به رؤیایی دور از دسترس برای توسعه اقتصادی بدل خواهد شد.