از سند تا شمشیر؛ دو چهره‌ی پنهان اسکرین‌شات

در ایران، با گسترش گسترده پیام ‌رسان‌هایی مانند تلگرام و واتساپ، بخش بزرگی از روابط اجتماعی، خانوادگی، کاری و عاطفی ما به بستر گفتگوی متنی منتقل شده است. در ایران، تلگرام همچنان نقش مهمی در زندگی دیجیتال مردم دارد: طبق آمارها، حدود ۲۴ میلیون کاربر فعال در ایران دارد و پیش‌تر هم برآورد می‌شد که بین ۵۸ تا ۶۱ میلیون ایرانی عضو این پیام‌رسان هستند. در نظرسنجی ایسپا نیز گزارش شده که از میان ایرانیان، ۸۲٫۲ درصد دست‌کم یکی از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی را استفاده کرده‌اند. در همین حال، پژوهشی با مشارکت حدود ۴۰۰ کاربر ایرانی تلگرام نشان داده است که گرچه اکثریت شرکت‌کنندگان اهمیت حفظ حریم خصوصی پیام‌ها را درک می‌کنند، اما همه ویژگی‌های امنیتی تلگرام را فعال نکرده‌اند. وقتی این حجم از تعامل روزانه و حساس در پیام‌رسان‌ها جای خود را باز کند، اجتناب‌ناپذیر است که افراد به دنبال محافظت بیشتر، ثبت خاطره و پذیرش سازوکاری باشند که گفتگوها را امن نگه ‌دارد.

انگیزه‌ها و ریشه‌ها

ذخیره اسکرین‌ شات از گفتگوها لزوما یک رفتار پیش‌آگاهانه یا ناپایدار نیست بلکه بیش‌تر حاصل تلاقی نیازهای روانی، اجتماعی و ساختارهای فناوری است. در ادامه مهم‌ترین انگیزه‌ها را به همراه مثال‌هایش بررسی می‌کنیم:

1. خاطره‌نگاری و ثبت لحظه‌های عاطفی

گفتگوها اغلب شامل لحظات مهم زندگی‌اند، ابراز احساس، قول‌ها، تاییدات یا حتی لحظات شک و تردید. افراد ممکن است بخواهند آن لحظه را نگه دارند. در ایران، جایی که فرهنگ شفاهی و روایت خانوادگی اهمیت دارد، آرشیو گفتگو می‌تواند بخشی از روایت زندگی دیجیتال باشد.

2. شواهد و تایید در مقابل سوء تفاهم

در شرایط اختلاف یا سوگیری حافظه، فرد ممکن است به اسکرین‌شات رجوع کند تا نشان دهد چه چیزی گفته شده است. در جوامعی که امکان بازخوانی پیام‌ها یا انکار گفتار آسان است، داشتن نسخه‌ای ثبت‌شده به فرد اطمینان می‌دهد.

3. حس امنیت و کنترل روانی

وقتی گفتگوها ممکن است حذف شوند، تغییر یابند یا به اشتراک گذاشته شوند، ثبت آن‌ها مانند بیمه‌ی روانی عمل می‌کند. در شرایطی که شک به نیت طرف مقابل وجود دارد، آرشیو گفتگو کمک می‌کند فرد کمتر احساس نا امنی کند.

4. ابزار اجتماعی و روایت جمعی

اسکرین‌شات‌ها گاهی برای به اشتراک‌‌گذاری با دوستان یا حتی به عنوان بخشی از گفتگو در محیط مجازی به کار می‌روند. فرد ممکن است بخواهد «لحظه‌ای که فلان جمله گفته شد» را با دیگران باز بنشاند. این پدیده در ایران، به ویژه در گروه‌های خانوادگی یا دوستانه، دیده می‌شود. از طرفی افراد ممکن است تکه‌هایی از حافظه خود را به بستر دیجیتال بسپارند وقتی می ‌دانند اسکرین‌شات موجود است، سعی نمی‌کنند آن مطلب را در ذهن حفظ کنند. این روند ممکن است آزادسازی منابع ذهنی را به همراه داشته باشد، اما در بلندمدت وابستگی به آرشیو دیجیتال را تقویت می‌کند.

تاثیرات و پیامدها در ایران

فرهنگ «اسکرین‌شات» پدیده‌ای است که در مرز میان سودمندی و تهدید قرار دارد و همزمان می ‌تواند نقش ابزاری برای حفظ حافظه‌ی جمعی و شفافیت ایفا کند و در عین حال حریم خصوصی و اعتماد بین‌فردی را خدشه‌دار سازد.

از منظر فواید، بسیاری از کاربران در ایران اسکرین‌شات را روشی سریع و قابل اعتماد برای ثبت و ذخیره‌ی گفتگوهای مهم می‌دانند. از ثبت توافقات کاری در پیام‌رسان‌هایی چون واتساپ و تلگرام تا نگهداری از لحظات شخصی و خاطرات عاطفی. این کار در غیاب بسترهای رسمی بایگانی یا نبود امکان بازگشت به محتوای پاک‌شده، به ‌نوعی حافظه‌ی جایگزین دیجیتال عمل می‌کند. در سطح اجتماعی نیز، اسکرین‌شات گاه به ابزاری برای افشاگری در برابر قدرت و نابرابری بدل می‌شود.. افزون بر این، برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افراد با در اختیار داشتن اسکرین‌شات، در تعاملات خود احساس امنیت بیشتری می‌کنند، چرا که سندی از حقیقت در اختیار دارند. اما در سوی دیگر ماجرا، همین ابزار می‌تواند به‌طور جدی روابط انسانی را تضعیف کند. فرهنگ اسکرین‌شات گرفتن در ایران به‌تدریج نوعی اضطراب ارتباطی ایجاد کرده است بسیاری از کاربران به دلیل نگرانی از ثبت و انتشار خصوصی‌ترین لحظاتشان، در گفتگوها محتاط‌تر و کمتر صادق‌اند. این وضعیت منجر به تقلیل اعتماد بین دوستان، همکاران و حتی روابط خانوادگی می ‌شود. از منظر حقوقی نیز، انتشار بدون رضایت اسکرین‌ شات می‌تواند تهدیدی جدی علیه حریم خصوصی باشد و آسیب ‌های روانی شدیدی به همراه آورد از تخریب وجهه‌ی اجتماعی افراد گرفته تا بروز افسردگی، احساس شرم و انزوای اجتماعی. همچنین خطر عادی ‌سازی این رفتار وجود دارد جامعه‌ای که به ثبت و افشای مداوم گفتگوهای خصوصی خو میگیرد، به‌تدریج مرزهای اخلاقی و مسئولیت اجتماعی را کمرنگ‌تر می‌کند. بنابراین، فرهنگ اسکرین‌شات همچون تیغ دو لبه است. ابزاری که اگر در مسیر آگاهی، شفافیت و ثبت خاطرات به کار رود می‌تواند سازنده و مفید باشد، اما در صورت سوءاستفاده، اعتماد اجتماعی را فرسوده و امنیت روانی افراد را تهدید می‌کند.

شواهد آماری

به لحاظ داده‌ها، ایران یکی از کشورهایی است که تعاملات دیجیتال و شبکه‌های پیام‌رسان در آن بسیار گسترده‌اند و بنابراین پدید اسکرین‌شات گفتگوها زمینه‌ی بروز بیشتری دارد. طبق گزارش آکادمی سئو سفینه، تلگرام در ایران حدود ۲۴ میلیون کاربر فعال دارد و در رتبه دوم محبوبیت پس از اینستاگرام قرار می‌گیرد. بر اساس گزارش خبر فوری، تعداد کاربران تلگرام ایرانیان را بین ۵۸ تا ۶۰ میلیون نفر ذکر شده است و ۲۴ میلیون نفر از آن‌ها به عنوان فعال شناخته شده‌اند. آمار مؤسسه‌ای گزارش داده است که در تلگرام ایران ۷۵۴ هزار کانال وجود دارد که روزانه به طور متوسط ۲٫۵ میلیارد بار بازدید می‌شوند. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران طبق نظرسنجی ایسپا در مرداد ۱۴۰۰، ۵۹٫۲ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ سال از تلگرام استفاده می‌کنند، در حالی که این رقم در گروه سنی ۳۰ تا ۴۹ سال به ۴۰ درصد و در افراد بالای ۵۰ سال به ۲۲٫۴ درصد می‌رسد. در پژوهش دیگری که حدود ۴۰۰ کاربر ایرانی تلگرام را پوشش داده بود، اکثریت بالایی از شرکت‌کنندگان معتقد بودند پیام‌رسان باید از حریم خصوصی پیام‌ها محافظت کند، اما میزان استفاده از ویژگی‌های امنیتی تلگرام متفاوت بود.

علاوه بر این، طبق یک بررسی نظام‌ مند در سال ۲۰۲۳، مشخص شد که ایرانیان در فضای مجازی نسبت به حفظ حریم شخصی آنلاین هوشیاری کمتری دارند، گرچه برای حریم خصوصی آفلاین حساسیت بیشتری قائل‌اند. این اعداد نشان می‌دهند که در ایران، بخش بزرگی از مردم به پیام‌رسان‌ها متصل‌اند، فعالیت گسترده دارند و بنابراین احتمال بالایی وجود دارد که اسکرین‌شات گفتگوها پدیده‌ای فراگیر باشد، حتی اگر داده‌های مستقیم در مورد آن هنوز محدود باشد.

چرا اسکرین‌شات؟

برای درک عمیق‌تر اهمیت اسکرین‌شات‌گیری در ایران، چند نظریه و مفهوم از روان‌شناسی اجتماعی به کمک می‌آید: اولین مساله خودِ ثبت‌شده و هویت دیجیتال است. وقتی گفتگو ذخیره می‌شود، ما وارد مرحله‌ای می‌شویم که بخشی از هویت ما به صورت دیجیتال ثبت می‌شود. این «خود ثبت‌شده» ممکن است بعدها بازنگری شود. چه توسط خود ما، چه توسط دیگران. این امر بر نحوه روایت گذشته و تصویر آینده تاثیر می‌گذارد. موضوع دیگر ترس از فراموشی و اضطراب بی‌ثباتی می‌باشد. در دنیایی که اطلاعات با سرعت ناپدید می‌شود، نیاز به محافظت در مقابل فراموش شدن وجود دارد. اسکرین‌شات به عنوان یک سپر در برابر این دغدغه عمل می‌‌کند. اعتماد و شک متقابل هم موضوع قابل بررسی دیگری است. گفتگوهای خصوصی بر بنیاد اعتماد شکل می‌گیرند، اما در عصر دیجیتال، شک به ماهیت ذخیره، تغییر یا انتشار پیام‌ها همیشه وجود دارد. ثبت گفتگوها نوعی تلاش برای بیمه کردن اعتماد است. از طرفی در جامعه‌ای که افراد می‌دانند ممکن است گفتارشان ثبت شود ممکن است بیشتر مراقب باشند چه می‌گویند. این کنترل درونی می‌تواند روابط را دگرگون کند، گفتگوهای صادقانه را محدود کند یا رفتارها را تعدیل کند. افراد معمولا روایت خود از زندگی را بازسازی می‌کنند. وقتی گفتگوها آرشیو شود، آن‌ها امکان بازخوانی و بازتاب زمان‌های گذشته را دارند و می‌توانند روایت زندگی خود را مستندسازی کنند.

راهکارها و توصیه‌ها

برای کاهش مخاطرات و افزایش مزایای معقول این پدیده، می‌توان راهکارهایی در نظر گرفت. آموزش عمومی مردم درباره پیامدهای ذخیره‌سازی گفتگو، چه به صورت اسکرین ‌شات و چه ابزارهای ضبط دیگر، اهمیت دارد.

افراد باید بدانند چه مواقعی ذخیره کردن ممکن است مضر باشد. به علاوه، وقتی موضوعی حساس پیش می‌آید، می‌توان ضمن شروع گفتگو اعلام کرد که «این گفتگو ممکن است ذخیره شود»، یا توافقی ضمنی بین دو طرف ایجاد کرد.شرکت‌های پیام ‌رسان می‌توانند ویژگی‌های هشدار هنگام اسکرین‌شات، امکان کنترل عکس، یا محدود کردن ذخیره‌سازی را در گفتگوهای حساس اضافه کنند. مطالعه درباره حقوق و سیاست اسکرین‌شات تاکید می‌کند که بسیاری از سیستم‌های حقوقی به این موضوع توجه نکرده‌اند.

از سوی قانون‌ گذار باید چارچوبی تدوین شود که ضبط و انتشار گفتگوهای خصوصی را محدود کند، حق افراد به حذف آرشیو را تضمین کند و سوءاستفاده‌ها را مجازات نماید فرد می‌تواند تصمیم بگیرد فقط بخشی از گفتگو را ذخیره کند یا از اسکرین‌شات برای موارد مهم استفاده کند و نه برای هر لحظه. این به‌معنای انتخاب آگاهانه ‌ی نقاط ثبت ‌شده است.

روزنامه صبح ساحل