دانشگاه‌های بی‌ستاره

وضعیت ایران در رتبه‌بندی شانگهای ۲۰۲۵

در رتبه‌بندی شانگهای سال ۲۰۲۵، آموزش عالی ایران با افتی نگران‌کننده مواجه شده است؛ به‌طوری‌که تعداد دانشگاه‌های ایرانی حاضر در این فهرست از ۱۲ مورد در سال‌های گذشته به تنها ۶ دانشگاه کاهش یافته است. این کاهش، نه‌تنها از نظر عددی بلکه از منظر نمادین نیز قابل تأمل است، چرا که نشان‌دهنده کاهش سهم ایران در تولید علم مرجع، کاهش اثرگذاری بین‌المللی دانشگاه‌ها، و تضعیف جایگاه علمی کشور در رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی است. در شرایطی که بسیاری از کشورهای همسایه با سرمایه‌گذاری هدفمند در آموزش عالی در حال ارتقاء جایگاه خود هستند، این روند نزولی می‌تواند زنگ خطری برای سیاست‌گذاران علمی کشور باشد.

در میان دانشگاه‌هایی که همچنان در فهرست شانگهای باقی مانده‌اند، دانشگاه تهران به‌عنوان قدیمی‌ترین و نمادین‌ترین مؤسسه آموزش عالی کشور، جایگاه خود را حفظ کرده اما با افت رتبه نسبت به سال‌های گذشته مواجه شده است. دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز با تمرکز بر حوزه پزشکی و سلامت، توانسته در میان دانشگاه‌های تخصصی باقی بماند. دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه فردوسی مشهد نیز در این فهرست حضور دارند، اما هیچ‌یک در بازه‌های بالای رتبه‌بندی قرار ندارند و عمدتاً در بخش‌های انتهایی جدول دیده می‌شوند. این وضعیت نشان می‌دهد که نه‌تنها تعداد دانشگاه‌ها کاهش یافته، بلکه کیفیت رقابت‌پذیری آن‌ها نیز در سطح جهانی با چالش مواجه شده است.

علل این افول را می‌توان در مجموعه‌ای از عوامل ساختاری و سیاستی جست‌وجو کرد؛ از جمله کاهش بودجه‌های پژوهشی، مهاجرت نخبگان، ضعف در انتشار بین‌المللی مقالات علمی و محدودیت‌های مدیریتی در دانشگاه‌ها.

در حالی که دانشگاه‌های عربستان سعودی با حمایت‌های دولتی، جذب استادان بین‌المللی و توسعه زیرساخت‌های پژوهشی توانسته‌اند جایگاه خود را به‌طور چشمگیری ارتقاء دهند، دانشگاه‌های ایرانی با چالش‌هایی مواجه‌اند که نیازمند بازنگری جدی در سیاست‌های کلان آموزش عالی، استقلال دانشگاهی و تقویت ارتباطات علمی بین‌المللی هستند. این افت رتبه نه‌تنها یک مسئله آماری، بلکه نشانه‌ای از کاهش قدرت نرم علمی کشور در سطح جهانی است.

عربستان سعودی از حاشیه به پیشتازی منطقه‌ای

در سال ۲۰۲۵، عربستان سعودی با جهشی چشمگیر در عرصه آموزش عالی، توانسته جایگاه خود را در رتبه‌بندی شانگهای به‌طور قابل توجهی ارتقاء دهد. تعداد دانشگاه‌های این کشور که در فهرست شانگهای حضور دارند، از ۴ مورد در سال‌های گذشته به ۱۳ دانشگاه افزایش یافته است. رشد بیش از ۳۰۰ درصدی که نشان‌دهنده یک تحول راهبردی در سیاست‌های علمی و دانشگاهی عربستان است. این پیشرفت نه‌تنها در سطح منطقه‌ای بلکه در مقیاس جهانی قابل توجه است و عربستان را از یک بازیگر حاشیه‌ای به یکی از پیشتازان علمی جهان اسلام تبدیل کرده است.

در میان دانشگاه‌های عربستان، دانشگاه ملک سعود موفق شده جایگاه خود را در بازه ۱۵۰-۱۰۱ جهانی تثبیت کند؛ رتبه‌ای که آن را در میان برترین دانشگاه‌های آسیا و جهان اسلام قرار می‌دهد. این دانشگاه با تمرکز بر پژوهش‌های بنیادی، همکاری‌های بین‌المللی و جذب استادان برجسته، توانسته شاخص‌های علمی مورد نظر رتبه‌بندی شانگهای را به‌طور مؤثری ارتقاء دهد. حضور دانشگاه ملک فهد در رتبه ۶۷ جهانی در رتبه‌بندی QS نیز نشان‌دهنده عمق و تنوع موفقیت‌های علمی عربستان در حوزه‌های مختلف علوم و فناوری است.

این دستاوردها حاصل مجموعه‌ای از سیاست‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند در آموزش عالی عربستان است. دولت سعودی طی سال‌های اخیر با تخصیص بودجه‌های کلان به دانشگاه‌ها، ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته و توسعه زیرساخت‌های علمی، زمینه رشد پایدار و رقابت‌پذیر را فراهم کرده است. همچنین، تمرکز بر بین‌المللی‌سازی آموزش، جذب نخبگان و ارتقاء ارتباط دانشگاه با صنعت از جمله راهبردهایی بوده‌اند که نقش کلیدی در ارتقاء جایگاه دانشگاه‌های عربستان در رتبه‌بندی‌های جهانی ایفا کرده‌اند. این روند نشان می‌دهد که آموزش عالی در عربستان به یک ابزار راهبردی برای توسعه ملی و دیپلماسی علمی تبدیل شده است.

عوامل ساختاری افول ایران در رتبه‌بندی جهانی

افول جایگاه دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی، به‌ویژه در نظام شانگهای، ریشه در مجموعه‌ای از عوامل ساختاری دارد که طی سال‌های اخیر به‌تدریج انباشته شده‌اند. یکی از مهم‌ترین این عوامل، کاهش مستمر بودجه‌های پژوهشی و آموزشی در دانشگاه‌هاست؛ مسئله‌ای که مستقیماً بر کیفیت تحقیقات، تجهیزات آزمایشگاهی، و توان جذب و نگه‌داشت نخبگان علمی تأثیر گذاشته است. در نتیجه، بسیاری از پژوهشگران برجسته یا به فعالیت‌های غیرآکادمیک سوق یافته‌اند یا به مهاجرت علمی روی آورده‌اند، که این خود موجب تضعیف ظرفیت تولید علم در داخل کشور شده است. این روند، نه‌تنها به کاهش تولیدات علمی منجر شده، بلکه پیوند دانشگاه‌ها با مسائل راهبردی کشور را نیز سست کرده است.

در کنار کاهش منابع انسانی و مالی، ضعف در تولید علم مرجع و انتشارات بین‌المللی نیز نقش مهمی در افت رتبه دانشگاه‌های ایرانی ایفا کرده است. بسیاری از دانشگاه‌ها به‌جای تمرکز بر پژوهش‌های بنیادی و انتشار در مجلات معتبر بین‌المللی، به تولیدات کم‌اثر یا داخلی بسنده کرده‌اند که در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. نبود سیاست‌های تشویقی برای انتشار در مجلات با ضریب تأثیر بالا، محدودیت‌های زبانی و فقدان شبکه‌های همکاری بین‌المللی، همگی موجب شده‌اند که سهم ایران در تولید علم جهانی کاهش یابد و دانشگاه‌های کشور در شاخص‌های کلیدی رتبه‌بندی‌ها عقب بمانند.

از سوی دیگر، چالش‌های مدیریتی و فقدان استقلال دانشگاه‌ها نیز از عوامل بنیادین این افول محسوب می‌شوند. ساختارهای مدیریتی متمرکز، تغییرات مکرر در سیاست‌های آموزشی و دخالت‌های غیرعلمی در تصمیم‌گیری‌های دانشگاهی، مانع از شکل‌گیری محیطی پویا و رقابت‌پذیر شده‌اند. نبود استقلال مالی و اجرایی، دانشگاه‌ها را از امکان برنامه‌ریزی بلندمدت و جذب منابع خارجی محروم کرده و ظرفیت آن‌ها برای نوآوری و توسعه را محدود ساخته است. در چنین شرایطی، حتی دانشگاه‌های باسابقه نیز نمی‌توانند به‌طور مؤثر در رقابت‌های جهانی حضور یابند، و این مسئله نیازمند بازنگری جدی در ساختار حکمرانی آموزش عالی کشور است.

پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی این تغییرات

افول جایگاه دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی، به‌ویژه در نظام شانگهای، پیامدهایی فراتر از حوزه آموزش عالی دارد و مستقیماً بر موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی کشور در عرصه علم و فناوری تأثیر می‌گذارد. یکی از مهم‌ترین تبعات این روند، تضعیف دیپلماسی علمی ایران است؛ دیپلماسی‌ای که در سال‌های گذشته با تکیه بر تولیدات علمی، همکاری‌های دانشگاهی و حضور در شبکه‌های بین‌المللی توانسته بود بخشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های سیاسی را خنثی کند. کاهش تعداد دانشگاه‌های معتبر در رتبه‌بندی‌های جهانی، موجب کاهش جذابیت علمی ایران برای دانشجویان خارجی، پژوهشگران بین‌المللی و نهادهای علمی جهانی شده و ظرفیت کشور برای تعاملات علمی فرامرزی را محدود کرده است.

در مقابل، کشورهایی مانند عربستان سعودی با رشد چشمگیر در رتبه‌بندی‌های جهانی، توانسته‌اند دیپلماسی علمی خود را تقویت کرده و به‌عنوان قطب‌های جدید علمی در منطقه مطرح شوند. این تحول موجب تغییر موازنه علمی در جهان اسلام شده است؛ به‌طوری‌که عربستان، امارات و حتی قطر با سرمایه‌گذاری‌های کلان در آموزش عالی، در حال تصاحب جایگاه‌هایی هستند که پیش‌تر در اختیار ایران بود. این تغییر موازنه نه‌تنها در سطح نمادین بلکه در سطح عملیاتی نیز تأثیرگذار است، چرا که کشورهای پیشتاز علمی می‌توانند در تعیین دستور کار علمی منطقه، جذب منابع بین‌المللی و هدایت پروژه‌های مشترک نقش‌آفرینی کنند.

در چنین شرایطی، رقابت منطقه‌ای در حوزه علم و آموزش عالی وارد مرحله‌ای جدید شده است؛ مرحله‌ای که در آن صرفاً سابقه تاریخی یا تعداد دانشجو تعیین‌کننده نیست، بلکه کیفیت پژوهش، حضور در شبکه‌های علمی و توان تولید علم مرجع اهمیت دارد. اگر ایران نتواند با اصلاحات ساختاری، تقویت زیرساخت‌های پژوهشی و بازنگری در سیاست‌های علمی خود، جایگاه از دست‌رفته را بازیابد، ممکن است در آینده‌ای نه‌چندان دور، از نقش‌آفرینی علمی در منطقه و جهان اسلام کنار گذاشته شود. این مسئله نه‌تنها یک چالش علمی، بلکه یک دغدغه راهبردی برای آینده کشور است.

راهکارهای پیشنهادی برای بازسازی جایگاه علمی ایران

بازسازی جایگاه علمی ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی و پایدار است که نخستین گام آن، تقویت زیرساخت‌های پژوهشی و ایجاد محیطی مساعد برای جذب و نگه‌داشت نخبگان علمی است. دانشگاه‌ها باید به تجهیزات پیشرفته، آزمایشگاه‌های تخصصی و منابع اطلاعاتی روزآمد دسترسی داشته باشند تا بتوانند در تولید علم مرجع نقش‌آفرینی کنند. همچنین، سیاست‌های حمایتی برای بازگشت نخبگان مهاجر، ارائه فرصت‌های پژوهشی رقابتی و ایجاد امنیت شغلی و فکری برای پژوهشگران داخلی، از جمله الزامات حیاتی برای احیای ظرفیت علمی کشور به‌شمار می‌رود.

در کنار تقویت زیرساخت‌ها، اصلاح ساختار مدیریتی دانشگاه‌ها نیز ضرورتی انکارناپذیر است. استقلال دانشگاه‌ها در تصمیم‌گیری‌های علمی، مالی و اجرایی باید به رسمیت شناخته شود تا بتوانند با انعطاف‌پذیری بیشتری به نیازهای علمی و اجتماعی پاسخ دهند. کاهش مداخلات غیرعلمی، ثبات در سیاست‌گذاری، و ارتقاء شایسته‌سالاری در انتصاب مدیران دانشگاهی، زمینه‌ساز شکل‌گیری محیطی پویا و رقابت‌پذیر خواهد بود. همچنین، ایجاد نظام‌های ارزیابی عملکرد مبتنی بر شاخص‌های بین‌المللی می‌تواند دانشگاه‌ها را به سمت ارتقاء کیفیت و اثربخشی سوق دهد.

در مجموع، ارتقاء کیفیت آموزش و تمرکز بر انتشار بین‌المللی باید در اولویت قرار گیرد. بازنگری در برنامه‌های درسی، تقویت مهارت‌های پژوهشی دانشجویان، و آموزش زبان‌های علمی به‌ویژه انگلیسی، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند ظرفیت تولید علم جهانی را افزایش دهند. دانشگاه‌ها باید به انتشار مقالات در مجلات معتبر بین‌المللی، شرکت در کنفرانس‌های علمی جهانی و توسعه همکاری‌های فرامرزی تشویق شوند. این اقدامات نه‌تنها موجب ارتقاء رتبه دانشگاه‌ها در نظام‌های جهانی می‌شود، بلکه اعتبار علمی کشور را در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی بازسازی خواهد کرد.

چالش‌های عمیق آموزش عالی

تحلیل روند نزولی جایگاه دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی، به‌ویژه کاهش حضور در فهرست شانگهای، نشان می‌دهد که نظام آموزش عالی کشور با چالش‌های عمیق و ساختاری مواجه است. این چالش‌ها نه‌تنها در سطح داخلی، بلکه در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی نیز پیامدهای قابل توجهی به‌همراه دارند. کاهش تعداد دانشگاه‌های معتبر، افت کیفیت پژوهش و تضعیف دیپلماسی علمی، همگی نشانه‌هایی هستند از نیاز فوری به بازنگری در سیاست‌های کلان آموزش عالی. ادامه این روند می‌تواند موجب انزوای علمی، کاهش اعتبار دانشگاهی و تضعیف نقش ایران در تولید علم جهانی شود.

بازنگری در سیاست‌های آموزش عالی باید با نگاهی راهبردی، چندلایه و مبتنی بر واقعیت‌های جهانی صورت گیرد. این بازنگری باید به تقویت زیرساخت‌های پژوهشی، ارتقاء استقلال دانشگاه‌ها، جذب و نگه‌داشت نخبگان و توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی منجر شود.

همچنین، لازم است شاخص‌های ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها با معیارهای جهانی هم‌راستا شوند تا بتوان مسیر ارتقاء را به‌صورت هدفمند و پایدار دنبال کرد. تنها با چنین اصلاحاتی است که می‌توان امید داشت دانشگاه‌های ایرانی بار دیگر در عرصه جهانی بدرخشند و نقش مؤثری در توسعه علمی، فرهنگی و اقتصادی کشور ایفا کنند.

روزنامه صبح ساحل