یوآن دیجیتال، کابوس جدید دلار

بیش از یک دهه است که تحلیلگران نسبت به احتمال کاهش برتری دلار آمریکا و حرکت جهان به سمت یک نظم چندقطبی ارزی هشدار می‌دهند؛ نظمی که در آن، یوآن چین نیز بتواند نقشی برجسته ایفا کند. با این حال، واقعیت امروز نظام مالی بین‌المللی نشان می‌دهد که همچنان محور اصلی آن بر ارزها و زیرساخت‌های مالی غربی استوار است. بر اساس آمار ماه مارس ۲۰۲۵، دلار آمریکا با ۴۷ درصد از پرداخت‌های جهانی در جایگاه نخستین ارز بین‌المللی قرار دارد. پس از آن، یورو با ۲۲ درصد سهم در رتبه دوم و ین ژاپن به‌عنوان سومین ارز پرکاربرد جایگاه خود را حفظ کرده است. یوآن چین نیز با سهم ۴/۷ درصدی در رتبه چهارم قرار دارد. افزون بر این، بیش از نیمی از ذخایر رسمی ارزی جهان به دلار نگهداری می‌شود و حجم بزرگی از تجارت جهانی نیز بر پایه این ارز قیمت‌گذاری و تسویه می‌گردد. سلطه دلار، نه محصول یک اجبار رسمی، بلکه نتیجه تصمیمات غیرمتمرکز میلیون‌ها صادرکننده، واردکننده و فعال مالی در سراسر جهان است.

چه چیزی اثرات شبکه‌ای این سلطه را تقویت می‌کند؟

هرچه استفاده از دلار گسترده‌تر باشد، مزایای آن برای سایر بازیگران اقتصادی بیشتر می‌شود. نتیجه این چرخه خودتقویت‌شونده، مزایای بزرگ برای ایالات متحده است؛ از جمله هزینه‌های استقراض پایین‌تر، افزایش ارزش دارایی‌ها و جایگاه «پناهگاه امن» در بحران‌های جهانی. با این وجود، نگرانی‌هایی همچون کاهش پیش‌بینی‌پذیری سیاستی در آمریکا، استقلال فدرال رزرو و وضعیت مالی این کشور، پرسش‌هایی تازه درباره پایداری سلطه دلار ایجاد کرده است؛ پرسش‌هایی که در صورت تداوم، می‌تواند به نفع چین و برنامه‌هایش برای بین‌المللی‌سازی یوآن تمام شود.

ارز دیجیتال بانک‌های مرکزی؛ پول آینده؟

یکی از تازه‌ترین تحولات مهم در دنیای پول و اقتصاد، موضوع ارز دیجیتال بانک‌های مرکزی (CBDC) است. شاید این نام کمی پیچیده به نظر برسد، اما ساده‌تر بگوییم: همان پولی که امروز در کیف پول یا حساب بانکی دارید، قرار است در آینده شکل دیجیتالی پیدا کند و مستقیماً توسط بانک‌های مرکزی کشورها منتشر شود. برخلاف ارزهای دیجیتال خصوصی مثل بیت‌کوین، که نوسان‌های شدید دارند و هیچ نهاد رسمی پشت آن‌ها نیست، ارز دیجیتال بانک مرکزی درست مانند اسکناس و سکه رسمی یک کشور است؛ فقط به جای کاغذ یا فلز، در قالب کُدی امن روی تلفن همراه یا کارت دیجیتال شما ذخیره می‌شود. چرا این موضوع مهم است؟ چون چنین ارزی می‌تواند پرداخت‌ها را سریع‌تر، ارزان‌تر و امن‌تر کند. به جای آنکه نقل‌وانتقال پول بین‌بانک‌ها چند روز طول بکشد و پرهزینه باشد، می‌توان در چند ثانیه و با کمترین خطا پول را جابه‌جا کرد. اگر این فناوری جهانی شود، وابستگی به دلار که سال‌هاست ارز اصلی معاملات بین‌المللی است، می‌تواند کمتر شود. بانک‌های مرکزی بزرگ دنیا مثل فدرال رزرو آمریکا، بانک مرکزی اروپا و بانک انگلستان در حال آزمایش این نوع پول دیجیتال هستند. چین اما یک گام جلوتر است: بانک خلق چین از سال ۲۰۱۶ این پروژه را جدی دنبال کرده و حتی برنامه‌های آزمایشی در پرداخت‌های بین‌المللی را آغاز کرده است. یکی از نمونه‌های مهم، پروژه‌ای به نام M-CBDC Bridge است که با همکاری چین، هنگ‌کنگ، تایلند و امارات شکل گرفت. هدف این پروژه ساده بود: انجام تراکنش مستقیم بین بانک‌ها بدون نیاز به دلار یا سامانه سوئیفت.

اگرچه این طرح نشان داد که آینده می‌تواند متفاوت باشد، اما با موانع زیادی مثل مسائل سیاسی و خطرات مدیریتی روبه‌رو شد و هنوز سرنوشت روشنی ندارد. کشورهای گروه بریکس (BRICS) هم ایده مشابهی به نام «پل بریکس» را مطرح کردند تا سامانه‌ای برای پرداخت‌های فرامرزی خودشان بسازند. اما به دلیل نگرانی از اینکه این سیستم برای دور زدن تحریم‌ها به کار رود، حمایت بانک تسویه بین‌المللی (BIS) از این پروژه متوقف شد. در مقابل، آمریکا و اروپا نیز بیکار ننشسته‌اند و پروژه‌های دیگری همچون Agora را پیش می‌برند که چین در آن حضور ندارد ولی هدفش بازطراحی پرداخت‌های بین‌المللی است. با همه این تحولات، باید به یک نکته کلیدی توجه داشت: ارزهای دیجیتال بانک مرکزی هنوز در ابتدای راه هستند. هیچ کشوری تاکنون این ارز را در مقیاس بزرگ و عمومی به کار نگرفته است. بنابراین در کوتاه‌مدت، دلار همچنان جایگاه بلامنازع خود را حفظ خواهد کرد؛ هرچند بذر تغییر در نظم پولی جهان کاشته شده است.

نتیجه‌گیری

چین سال‌هاست که می‌کوشد برای خود یک مسیر موازی در نظام مالی جهان بسازد؛ مسیری که با آن بتواند نقش یوآن را در تجارت و پرداخت‌های بین‌المللی پررنگ‌تر کند. این تلاش‌ها زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم سلطه دلار ـ به‌عنوان ستون اصلی اقتصاد جهانی ـ امروز با چالش‌های تازه‌ای روبه‌رو است. ابزارهایی که چین طراحی کرده، مثل سامانه پرداخت بین‌بانکی CIPS (مشابه سوئیفت اما تحت کنترل چین) یا خطوط مبادله ارزی (Swap Lines) که نوعی وام‌گیری مستقیم بین بانک‌های مرکزی است، می‌توانند برای کشورهایی که به دلیل تحریم‌ها یا فشارهای سیاسی به نظام مالی غربی دسترسی ندارند، حکم راه فرار یا سوپاپ اطمینان را داشته باشند. با این همه، چین هنوز نتوانسته یوآن را به یک ارز جهانی تمام‌عیار تبدیل کند.

دلیل اصلی این است که مقامات پکن مایل نیستند کنترل شدید خود بر جریان ورود و خروج سرمایه از کشور را رها کنند. به زبان ساده، یوآن هنوز به اندازه دلار و یورو «آزاد» و «قابل‌اعتماد» نیست. علاوه بر این، نظام مالی بین‌المللی به دلیل عادت تاریخی و شبکه گسترده‌ای که حول دلار شکل گرفته، در برابر تغییر بسیار مقاوم است. به همین خاطر، یوآن فعلاً بیشتر در تجارت مستقیم با خود چین استفاده می‌شود و جایگزینی نقش تثبیت‌شده دلار و یورو در معاملات جهانی کار آسانی نخواهد بود. نکته مهم دیگر این است که هرچه کشورها بیشتر از سامانه‌های جایگزین مثل CIPS استفاده کنند، خطر واکنش منفی غرب هم بالاتر می‌رود. برای مثال، تحریم‌های بیش از حد می‌تواند دولت‌ها را تشویق کند به سمت استفاده از یوآن بروند و وابستگی خود به دلار را کاهش دهند. به همین دلیل، آمریکا و اروپا باید از یک‌سو با احتیاط بیشتری از تحریم‌ها استفاده کنند و از سوی دیگر، سیستم‌های مالی خود را به‌روزتر، جذاب‌تر و در دسترس‌تر کنند تا فضای کمتری برای چین باقی بماند. در یک نگاه کلی، سلطه دلار در کوتاه‌مدت دست‌نخورده باقی خواهد ماند، اما روندی که چین آغاز کرده را نمی‌توان نادیده گرفت. جنگ ارزی آینده، آرام و تدریجی اما واقعی است؛ جنگی که می‌تواند معادلات ژئوپولیتیک و اقتصاد جهانی را دگرگون سازد و روابط کشورها را به شکل تازه‌ای بازتعریف کند.