شاهراه دستیابی به امنیت انرژی

در سال‌های گذشته، پیشنهادهایی مبنی بر احداث نیروگاه‌های برق در کنار خطوط انتقال گاز به کشورهای همسایه، به‌ویژه پاکستان، مطرح شد. ایده‌ی احداث نیروگاه‌های ۵۰۰ مگاواتی در امتداد خط لوله گاز به پاکستان، با هدف تبدیل گاز به برق و صادرات آن، از جمله طرح‌هایی بود که می‌توانست هم ارزش افزوده‌ی بالاتری نسبت به صادرات مستقیم گاز ایجاد کند و هم از نظر فنی و اقتصادی مقرون‌به‌صرفه‌تر باشد. با این حال، این پیشنهادها هیچ‌گاه به مرحله‌ی اجرا نرسیدند و فرصت‌های مهمی برای توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و تقویت جایگاه ایران در بازار انرژی از دست رفت.

صادرات برق، به‌ویژه برق تولیدشده از منابع تجدیدپذیر مانند خورشید، مزایای متعددی نسبت به صادرات گاز دارد. نخست آن‌که زیرساخت‌های انتقال برق، به‌ویژه در قالب خطوط فشار قوی، در بسیاری از مناطق مرزی ایران با کشورهای همسایه وجود دارد یا با سرمایه‌گذاری محدود قابل توسعه است. دوم آن‌که برق کالایی با ارزش افزوده‌ی بالاتر است و می‌تواند در قالب قراردادهای بلندمدت، درآمدی پایدار و قابل پیش‌بینی برای کشور ایجاد کند. سوم آن‌که صادرات برق خورشیدی، برخلاف گاز، وابسته به ذخایر زیرزمینی نیست و با توسعه فناوری و زیرساخت، می‌تواند به‌صورت نامحدود ادامه یابد.

از منظر زیست‌محیطی نیز، توسعه برق خورشیدی و جایگزینی آن با برق تولیدشده از منابع فسیلی، به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاهش آلودگی هوا و بهبود سلامت عمومی منجر می‌شود. ایران در سال‌های اخیر با بحران‌های زیست‌محیطی متعددی مواجه بوده است؛ از جمله کاهش منابع آب، آلودگی شدید هوا در کلان‌شهرها و افزایش دمای متوسط سالانه. در چنین شرایطی، گذار به انرژی‌های پاک نه‌تنها یک انتخاب اقتصادی، بلکه یک ضرورت زیست‌محیطی و اجتماعی است.

بر اساس برآوردهای فنی، ایران ظرفیت ایجاد دست‌کم ۲۰۰ هزار مگاوات برق خورشیدی را دارد که بخش قابل توجهی از آن می‌تواند برای صادرات اختصاص یابد. این ظرفیت، در صورت بهره‌برداری مناسب، می‌تواند وابستگی کشور به برق آبی و نیروگاه‌های فسیلی را کاهش دهد و امنیت انرژی را در بلندمدت تضمین کند. همچنین، با توجه به نوسانات منابع آبی و کاهش سطح ذخایر سدها، توسعه انرژی خورشیدی می‌تواند جایگزینی پایدار برای تولید برق در فصل‌های گرم و خشک باشد.

از منظر سیاست‌گذاری، تحقق این چشم‌انداز نیازمند اصلاحات ساختاری در حوزه انرژی، تسهیل سرمایه‌گذاری خصوصی و ایجاد مشوق‌های مالی و قانونی برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی است. دولت باید با تدوین برنامه‌های جامع، تسهیل صدور مجوزها، تضمین خرید برق تولیدی و ایجاد زیرساخت‌های انتقال، زمینه را برای مشارکت بخش خصوصی و جذب سرمایه خارجی فراهم کند. همچنین، همکاری با کشورهای همسایه در قالب توافق‌نامه‌های دوجانبه یا منطقه‌ای، می‌تواند مسیر صادرات برق را هموار سازد و ایران را به قطب انرژی پاک در منطقه تبدیل کند.

در این مسیر، توجه به فناوری‌های نوین، از جمله پنل‌های خورشیدی با راندمان بالا، سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی و شبکه‌های هوشمند، اهمیت ویژه‌ای دارد. ایران باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی و دانشگاهی، توسعه فناوری‌های بومی را در دستور کار قرار دهد و از وابستگی به واردات تجهیزات بکاهد. همچنین، آموزش نیروی انسانی متخصص، ارتقاء دانش فنی و ایجاد مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاهی، از الزامات توسعه پایدار انرژی خورشیدی در کشور است.

از سوی دیگر، توسعه برق خورشیدی می‌تواند به عدالت انرژی نیز کمک کند. بسیاری از مناطق محروم و دورافتاده کشور، به‌ویژه در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و کرمان، با کمبود برق مواجه‌اند. احداث نیروگاه‌های خورشیدی کوچک‌مقیاس در این مناطق، می‌تواند دسترسی پایدار به انرژی را فراهم کند، اشتغال‌زایی کند و زمینه‌ساز توسعه اقتصادی و اجتماعی شود. همچنین، با توجه به نزدیکی این مناطق به مرزهای شرقی کشور، امکان صادرات برق به افغانستان و پاکستان نیز فراهم است.

در سطح بین‌المللی، گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر به یکی از اولویت‌های اصلی کشورها تبدیل شده است. توافق‌نامه پاریس، اهداف توسعه پایدار سازمان ملل و تعهدات زیست‌محیطی جهانی، کشورها را به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و توسعه انرژی‌های پاک ترغیب کرده‌اند. ایران نیز، به‌عنوان یکی از امضاکنندگان توافق‌نامه پاریس، موظف به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر است. در این چارچوب، توسعه برق خورشیدی و صادرات آن، می‌تواند به تحقق تعهدات بین‌المللی ایران کمک کند و جایگاه کشور را در عرصه دیپلماسی انرژی ارتقاء دهد.

در مجموع، باید تأکید کرد که فرصت‌های موجود برای توسعه و صادرات برق خورشیدی در ایران، نیازمند اراده سیاسی، برنامه‌ریزی دقیق و مشارکت همه‌جانبه بخش‌های دولتی، خصوصی، علمی و اجتماعی است. با توجه به شرایط اقلیمی، موقعیت جغرافیایی، و ظرفیت‌های فنی موجود، ایران می‌تواند در آینده‌ای نزدیک به صادرکننده‌ی بزرگ برق خورشیدی در منطقه تبدیل شود؛ مشروط بر آن‌که موانع ساختاری، بوروکراتیک، و سرمایه‌گذاری برطرف شوند و مسیر توسعه پایدار انرژی هموار شود.