شانگهای، نقطه عطفی در جهان چند قطبی

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، نارندرا مودی، نخست وزیر هند، مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران و مقاماتی از آسیای مرکزی، خاورمیانه، آسیای جنوبی و آسیای جنوب شرقی از جمله شرکت‌کنندگان برجسته در این اجلاس هستند که اهمیت ژئوپلیتیکی رو به رشد SCO را آشکار می‌کند. این اجلاس از اهمیت بالایی برخوردار بود زیرا کشورهای درگیر در مناقشات مانند جنگ روسیه در اوکراین در سه سال گذشته، جنگ ۱۲ روزه ایران با اسرائیل و درگیری بین پاکستان و هند را گرد هم می‌آورد. از همین روی، این نشست فرصت مهمی را برای این کشورها فراهم می‌کند تا به صورت دیپلماتیک تعامل داشته باشند، اتحادهای جدید را بررسی و به دشمنان منطقه‌ای و جهانی بپردازند. رهبران آسیا، اروپا و آفریقا در بزرگترین اجلاس سازمان همکاری شانگهای (SCO) در شهر بندری تیانجین در شمال چین گرد هم آمدند تا زمینه را برای توسعه این بلوک در دهه آینده فراهم کنند. سازمان همکاری شانگهای که در ابتدا برای غلبه به نگرانی‌های امنیتی منطقه‌ای تأسیس شد، در طول ۲۴ سال تکامل خود به سازمانی جامع تبدیل شده که تقریباً نیمی از جمعیت جهان، یک چهارم مساحت جهان و یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهان را نمایندگی می‌کند. ریشه‌های سازمان همکاری شانگهای به سازوکار «شانگهای پنج» در سال ۱۹۹۶ برمی‌گردد که چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان پس از جنگ سرد برای مدیریت امنیت مرزی گرد هم آمدند. در ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱، سازمان همکاری شانگهای رسماً با پیوستن ازبکستان به عنوان ششمین عضو تأسیس شد. آنچه که امروزه به عنوان یک گروه امنیتی منطقه‌ای مطرح است، با پیوستن هند، پاکستان، ایران و بلاروس صورت گرفت و اکنون شامل ۱۰ کشور عضو، به همراه دو کشور ناظر و ۱۴ شریک گفتگو است.

کلید حل مناقشات

براساس گزارش «وردپالیسی هاب»، سفر قریب‌الوقوع نخست وزیر نارندرا مودی به چین، زمینه را برای تعامل سطح بالا با رئیس جمهور شی جین پینگ فراهم می‌کند. این سفر از آن جهت حائز اهمیت است که نشان دهنده تلاش‌های عمیق برای بازتنظیم روابط دوجانبه پس از درگیری‌های مرزی مرگبار در سال ۲۰۲۰ است که بدترین دوره خصومت بین دو کشور در چهار دهه گذشته را نشان می‌دهد. مودی آخرین بار در کنار شی و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در اجلاس بریکس در کازان روسیه حضور یافت. مقامات روسی در دهلی نو ابراز امیدواری کرده‌اند که مذاکرات سه جانبه با حضور هند و چین در آینده نزدیک برگزار شود. تحلیلگران معتقدند شی از این اجلاس برای نمایش نظم بین‌المللی پساآمریکا استفاده کرده و تأکید می‌کنند که تلاش‌های کاخ سفید از ژانویه برای مقابله با چین، ایران، روسیه و هند به نتیجه مورد نظر خود نرسیده است. در این زمینه، هند فرصتی مهم برای دنبال کردن مشارکت‌های جایگزین، تقویت روابط با چین و روسیه و گسترش فضای راهبردی خود پس از تحریم‌های اخیر دولت ترامپ دارد. همچنین، شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان، برای شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در تیانجین به چین سفر کرد. در طول این اجلاس، نخست وزیر شریف با رهبران کلیدی جهان، از جمله ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، دیدار داشت. او همچنین در رژه نظامی پکن در تاریخ ۳ سپتامبر شرکت کرد. در همین حال، نارندرا مودی، نخست وزیر هند، قرار است از ۲۸ آگوست تا ۱ سپتامبر برای شرکت در پانزدهمین اجلاس هند و ژاپن و بیست و پنجمین اجلاس سازمان همکاری شانگهای به ژاپن و چین سفر کند. هدف از این سفرها تقویت روابط هند و ژاپن، بحث در مورد صلح جهانی و برگزاری جلسات حاشیه‌ای در اجلاس سازمان همکاری شانگهای است. یک سوال کلیدی همچنان باقی است که آیا این اجلاس بستری برای گفتگو بین دو همسایه مسلح به سلاح هسته‌ای، هند و پاکستان، فراهم خواهد کرد یا خیر. همچنین، سه‌جانبه روسیه-هند-چین (RIC) در سه ماه گذشته، به‌ویژه پس از اعمال تعرفه‌های تجاری توسط ترامپ که چندین کشور را تحت تأثیر قرار داد، در کانون توجه قرار گرفته و هند از جمله کشورهایی بوده که بیشترین تأثیر را از این موضوع پذیرفته است. در پاسخ به این امر، به نظر می‌رسد هند با تعمیق روابط استراتژیک و اقتصادی با روسیه و چین، به دنبال گزینه‌های دیگری است. باید توجه داشت که ریوسی آکازاوا، مذاکره‌کننده ارشد تجاری ژاپن، سفر برنامه‌ریزی‌شده خود به ایالات متحده را پیش از سفر مودی لغو کرد که نشان از ظهور اتحادهای جدید با هدف مقابله با تنش‌های تجاری جاری دارد.

پلی بین شرق و غرب

اجلاس سازمان همکاری شانگهای، با گرد هم آوردن کشورهای مهم دو بلوک جهان، می‌تواند به عنوان پلی بین شرق و غرب عمل کند. این گام همچنین ماهیت فراگیر سازمان همکاری شانگهای را تقویت می‌کند و نشان‌دهنده‌ی گشودگی به روی کشورهای عضو اتحادهای مختلف است. مشارکت پاکستان، ترکیه و آذربایجان که در جریان درگیری هند و پاکستان در سال ۲۰۲۵ به عنوان «اتحاد سه برادر» مطرح شد، بستری جدید برای تقویت حمایت متقابل و پیشبرد اهداف یکدیگر است. با این حال، اعتراضات هند به حضور این کشورها در اجلاس سازمان همکاری شانگهای، همراه با اقدامات قبلی این کشور مانند تحریم محصولات و توقف پروازها، نشان می‌دهد که دهلی این کشورها را مجازات می‌کند. به طور خلاصه، اجلاس سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۵ در تیانجین چیزی بیش از یک گردهمایی معمول قدرت‌های منطقه‌ای بود، بلکه یک نقطه عطف راهبردی در جهان چندقطبی است. این اجلاس با گرد هم آوردن کشورهای درگیر در منازعات، تسهیل مشارکت‌های سه‌جانبه و ادغام بالقوه اعضای ناتو، نشانگر ظهور مراکز قدرت جایگزین است که نظم سنتی به رهبری غرب را به چالش می‌کشند. برای هند و پاکستان، این فرصت نادری برای تعامل دیپلماتیک فراهم می‌کند، همچنین جامعه بین‌المللی نقش فزاینده سازمان همکاری شانگهای را در شکل‌دهی به ثبات جهانی، اتحادهای راهبردی و همکاری منطقه‌ای در سال‌های آینده مشاهده می‌کند.

مزیت برای ایران

رییس جمهور ایران نیز به عنوان این سازمان در اجلاس حضور یافت که در شرایط کنونی پیامدهای مهم اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارد. در شرایط تحریم و همچنین بازگشت مکانیسم ماشه، ایران به دنبال استفاده از نهادهای اقتصادی و امنیتی اوراسیا است به این امید که فشار تحریم‌های غرب را کاهش دهد. همچنین، اینگونه اجلاس در بهبود روابط تهران با سایر کشورهای عضو می‌تواند مؤثر باشد. اگرچه روسیه و چین اعضای کلیدی این سازمان هستند، اما ایران و سایر کشورهای عضو دارای حوزه‌های منافع مشترک هستند که برای توسعه روابط اقتصادی و سیاسی تاثیرگذار است. حضور دو بازار بزرگ جهان، چین و هند، و کشورهای آسیای میانه که ایران با آن‌ها ارزش‌های مشترکی دارد، فرصتی برای تهران جهت افزایش روابط تجاری با کشورهای عضو است. با این حال، باید توجه داشت که سازمان همکاری شانگهای یک جامعه منطقه‌ای با تمرکز بر تجارت و اقتصاد نیست. همچنین، یکی از مزایای این نشست محکومیت حمله اسرائیل به ایران بود که می‌تواند موضع کشور را بهبود بخشد