وابستگی استراتژیک اروپا به اعراب

به سوی یک شتاب جدید

به گزارش اندیشکده «ترندز ریسرچ»؛ رویدادهای اخیر اتحادیه اروپا را بر آن داشت تا به کمبود سرمایه‌گذاری استراتژیک خود در روابط با کشورهای خلیج فارس پی ببرد. در حالی که اروپا برای زنجیره‌های تأمین تلاش می‌کرد، کشورهای خلیج فارس به ویژه قطر و امارات برای تامین آن وارد عمل شدند و تاب‌آوری اتحادیه اروپا در شرایط اضطراری جهانی به طور فزاینده‌ای به مشارکت‌های راهبردی با کشورهای خلیج فارس بستگی دارد. این وابستگی متقابل در جریان هرج و مرج پس از خروج ایالات متحده از افغانستان بیشتر آشکار شد. قطر و امارات متحده عربی در تخلیه پرسنل نظامی اروپایی، دیپلمات‌ها و افغان‌های در معرض خطر، پشتیبانی ضروری ارائه دادند. پیام این امر واضح بود: وقتی ژئوپلیتیک بی‌ثبات می‌شود، خلیج فارس دیگر نمی‌تواند تنها به عنوان یک تأمین‌کننده انرژی در نظر گرفته شود، بلکه به عنوان یک شریک امنیتی و لجستیکی در اولویت نخست قرار دارد. سفر مهم جوزپ بورل، نماینده عالی امور خارجه، به قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در اواخر سال ۲۰۲۱، نشان‌دهنده بازنگری موضع بروکسل در قبال خلیج فارس بود. بورل در طول توقف خود در دوحه اذعان کرد: «خلیج فارس خواهان افزایش حضور اتحادیه اروپا است و ما منافع راهبردی در تعامل با آن‌ها داریم». اظهارات او نشان‌دهنده تعهد مجدد اتحادیه اروپا به دیپلماسی منطقه‌ای بود.

اما حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ انگیزه بیشتری ایجاد کرد. در حالی که کشورهای اروپایی برای تنوع بخشیدن به منابع انرژی و حذف هیدروکربن‌های روسیه تلاش می‌کردند، صادرکنندگان انرژی خلیج‌فارس به عنوان جایگزین‌های ضروری مطرح شدند. این جنگ نه تنها جریان‌های انرژی را تغییر داد؛ بلکه اولویت‌های استراتژیک را بازتعریف کرد. تعامل اتحادیه اروپا با شورای همکاری خلیج‌فارس دیگر فقط مربوط به تجارت یا دیپلماسی نرم نیست؛ بلکه مربوط به امنیت سخت، تاب‌آوری انرژی و چابکی ژئوپلیتیکی در یک چشم‌انداز جهانی مورد مناقشه است. همچنین، آشتی درون بلوک شورای همکاری خلیج فارس پس از بحران ۲۰۱۷-۲۰۲۱، پروژه شورای همکاری خلیج فارس را احیا کرده و نقش این گروه را به عنوان یک بازیگر نهادی مهم در عرصه جهانی افزایش داده است.

مشارکت راهبردی

نخستین نتیجه مهم این توجه سیاسی مجدد اتحادیه اروپا به منطقه شورای همکاری خلیج فارس، در نشست مشترک اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس در فوریه ۲۰۲۲، شکل ملموسی به خود گرفت.

در این نشست، برنامه اقدام مشترک (JAP) برای دوره ۲۰۲۲-۲۰۲۷ تصویب شد. باید توجه داشت که تصویب برنامه اقدام مشترک جدید، پیشرفت قابل توجهی بود و به تقریباً یک دهه رکود پایان داد. هر دو بلوک با توافق بر سر چارچوب آینده‌نگر برای همکاری نهادی، سیاسی و فنی، اراده سیاسی جدیدی را برای احیای مشارکت خود نشان دادند. احیای برنامه اقدام مشترک، نشان‌دهنده شکستن رکود گذشته و تبدیل گفتگوی راهبردی به اقدام مشخص و هماهنگ بود. دومین نقطه عطف مهم در روابط اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج‌فارس، انتشار سند «ارتباط مشترک با خلیج فارس» بود.

این سند که در ماه مه ۲۰۲۲ منتشر شد، به عنوان طرح راهبردی، مسائل کلیدی و نکات عملی را برای افزایش تعامل بین اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس و همچنین کشورهای عضو آن تشریح می‌کند. این امر تغییر در برداشت اتحادیه اروپا از خلیج فارس را نشان داد.

نخست، این سند نقش محوری کشورهای عربی خلیج فارس را در نظم جهانی در حال تحول تایید و بر اهمیت ژئواستراتژیک منطقه به عنوان «دروازه مهم» برای اتصال اروپا، آسیا و آفریقا می‌کند، تأکید کرد. دوم، این سند اذعان داشت که نگرانی‌ها و منافع شرکای خلیج فارس تأثیر مستقیمی بر ثبات بلندمدت اتحادیه اروپا دارد و شش حوزه اصلی را برای همکاری‌های فشرده و اقدامات ملموس برای عملیاتی کردن همکاری‌ها معرفی کرد.

راهکار سه‌گانه

برای بهره‌برداری کامل از پتانسیل همکاری استراتژیک اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس، هر دو طرف باید فراتر از ژست‌های نمادین حرکت و با سه چالش عمده مقابله کنند.

پرداختن به این مسائل به هم پیوسته برای پیشبرد یک همکاری معتبر، مقاوم و آینده‌نگرانه بسیار مهم خواهد بود. نخست، اتحادیه اروپا باید انسجام راهبردی و حرکت نتیجه‌محور را حفظ کند. برای اینکه بروکسل به عنوان یک بازیگر معتبر در خلیج‌فارس باقی بماند، باید هم نظم نهادی و هم سرعت عملیاتی داشته باشد و به شرکای خود نشان دهد که بوروکراسی پیچیده و چندلایه نیز می‌تواند در صورت همسو بودن منافع، قاطعانه عمل کند.

کلید این امر، حفظ انسجام داخلی در اتحادیه اروپا و تضمین ظرفیت بروکسل برای ارائه نتایج ملموس و به موقع است که با اولویت‌های خلیج فارس همخوانی داشته باشد.

دوم، باید با راه‌حل‌های عملی به اختلافات موجود غلبه شود. مهم‌ترین این موارد، توافقنامه تجارت آزاد اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس بوده که مدت‌ها به تعویق افتاده است. هرچند اجلاس ۲۰۲۴ متعهد به احیای روند مذاکرات بود، اما بروکسل به مذاکرات دوجانبه، به‌ویژه با امارات متحده عربی، روی آورده که توان نظارتی و تنوع اقتصادی، آن را به پیشگام یک توافق مستقل تبدیل می‌کند.

این امر نشان‌دهنده یک بازنگری راهبردی توسط اتحادیه اروپا است و آن حرکت از دیپلماسی سنتی بلوک به بلوک به سمت تعامل انعطاف‌پذیرتر و متمایزتر. باید توجه داشت که شورای همکاری خلیج فارس هنوز همگن نیست.

سوم، اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج‌فارس باید تلاش کنند تا جبهه‌ای متحد در برابر تحولات منطقه‌ای و دارای پیامدهای ژئوپلیتیکی گسترده، تشکیل دهند زیرا می‌توانند چشم‌انداز خاورمیانه را بیشتر بی‌ثبات کنند و در نتیجه تلاش‌های مشترک اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس برای ارتقای امنیت منطقه‌ای، ثبات سیاسی و رشد اقتصادی را موجب شوند.

برای نمونه، با توجه به تشدید تنش نظامی اسرائیل و ایران در ژوئن ۲۰۲۵ و حملات ایالات متحده به تأسیسات هسته‌ای ایران اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس باید تلاش‌های دیپلماتیک مشترک خود را برای جلوگیری از یک جنگ فرسایشی منطقه‌ای احتمالی افزایش دهند.

در مجموع، با نگاهی به آینده، بیست و نهمین نشست مشترک وزرای اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس که اواخر سال ۲۰۲۵ در کویت برگزار می‌شود، فرصتی حیاتی برای تأکید مجدد بر اهمیت راهبردی این همکاری و از همه مهم‌تر، عملیاتی کردن ابتکارات کلیدی مندرج در بیانیه مشترک ۲۰۲۲ بوده که نشان‌دهنده عزم یکپارچه در پرداختن به چالش‌های امنیتی منطقه‌ای است.

برای تحقق اهداف یک همکاری راهبردی واقعی، تبدیل تعهدات سطح بالا به هماهنگی مؤثر در سیاست‌گذاری و نتایج قابل اندازه‌گیری بسیار مهم است.