تحولات تاریخی ـ اجتماعی محلات بندرعباس؛ از قلعه عباسی تا کل‌شهر

بندرعباس به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای بندری ایران در حاشیه خلیج فارس، تاریخی طولانی و پر فراز و نشیب دارد. این شهر در آغاز با ساخت قلعه شاهی یا قلعه عباسی در دوران صفویه شکل گرفت و از همان زمان به تدریج با مهاجرت اقوام و گروه‌های مختلف از جنوب و مرکز ایران و حتی نقاط دورتر، به شهری پرجمعیت تبدیل شد. با گذر زمان، روستاهایی همچون نابند، مغ ناخا، سورو، داماهی و شغو در بافت شهر ادغام شدند و هویت محلات سنتی بندرعباس را پدید آوردند. در دوران پهلوی، با تمرکز دولت مرکزی بر توسعه شهری و ایجاد زیرساخت‌هایی چون گمرک، اسکله، کارخانه برق و شهرداری، محلات جدیدی شکل گرفت و برخی محلات قدیمی نیز گسترش یافتند. پس از انقلاب اسلامی، روند توسعه شهری با ایجاد شهرک‌های تازه، محلات مدرن و مجتمع‌های مسکونی ادامه پیدا کرد. این مقاله نگاهی جامع به تحولات محلات بندرعباس از صفویه تا امروز دارد و نشان می‌دهد که چگونه این شهر بندری به کانون مهم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جنوب ایران بدل شد.

فصل اول: کلیات شهر بندرعباس

۱. آغاز شکل‌گیری: قلعه عباسی و نخستین محلات

پیدایش بندرعباس به عنوان یک شهر بندری با ساخت قلعه عباسی در دوران صفویه گره خورده است. در زمانی که پرتغالی‌ها در محل «کمبرون» قلعه‌ای برای کنترل راه‌های دریایی خلیج فارس بنا کردند، شاه عباس صفوی دستور داد با تخریب آن قلعه، دژی جدید ساخته شود. این دژ به «قلعه عباسی» یا «قلعه شاهی» شهرت یافت و نخستین هسته شهری بندرعباس محسوب می‌شود. هنوز هم در غرب شهر محله‌ای به همین نام باقی است.این اقدام نه تنها پاسخ نظامی ایران به استعمار پرتغالی‌ها بود، بلکه باعث مهاجرت گروه‌های مختلف به این بندر شد. از آن پس، بندرعباس به مرکز تجارت و تبادل کالا بدل گشت و روستاهایی مانند نابند، مغ ناخا (نخل ناخدا)، داماهی، سورو و شغو به تدریج در بافت شهری جای گرفتند.

2. محلات سنتی و بومی بندرعباس

هر یک از محلات بندرعباس ریشه در فرهنگ و اقتصاد خاصی داشت. برای نمونه: مغ ناخا به سبب نخلستان‌ها و کشاورزی محلی شهرت داشت. سورو از قدیمی‌ترین محلات بندرعباس است که برخی پژوهشگران قدمت آن را حتی به پیش از اسلام می‌رسانند. شغو محله‌ای بود که در مسیر کاروان‌ها قرار داشت و بعدها با توسعه پایگاه هوایی تغییر کاربری داد. داماهی و نابند نیز در آغاز روستا بودند و بعدها با گسترش شهر، به محلات مهم تبدیل شدند.

محلات دیگری همچون خواجه عطا (خواجه‌تا) نیز اهمیت زیادی داشتند. این منطقه محل سکونت مردمانی بود که به شغل سقایی و فروش آب اشتغال داشتند و از منابع آب شیرین منطقه استفاده می‌کردند.

۳. نقش قدرت‌های خارجی و حکومت مرکزی

با حضور انگلیسی‌ها در خلیج فارس و ایجاد کنسولگری در بندرعباس، شکل‌گیری پلیس جنوب (S.P.R)، ساخت گمرک، خطوط تلگراف و اسکله، روند شهرنشینی شدت گرفت. بعدها نهادهایی چون اداره فرهنگ، شهرداری (بلدیه)، ژاندارمری و نیروی دریایی شکل گرفتند که ساختار شهری بندرعباس را مدرن‌تر کردند.محلاتی همچون کنسولگری به واسطه استقرار نهادهای استعماری، و محلاتی مانند سه‌راه گمرک به دلیل وجود اداره گمرک به این نام شهرت یافتند.

فصل دوم: محلات بندرعباس در دوران پهلوی (۱۳۰۴-۱۳۵۷)

1. توسعه شهری و مهاجرت‌ها

دوران پهلوی برای بندرعباس دوره‌ای از گسترش شتابان شهری بود. مهاجرت روستاییان به شهر شدت گرفت و حکومت مرکزی برای پاسخ به نیازهای جمعیتی و اقتصادی، اقدام به ساخت محلات جدید کرد. مناطقی همچون مغ ناخا، نابند، سورو، شغو و خواجه عطا که در گذشته روستا بودند، رسماً به بافت شهر پیوستند. محلات تازه‌ای نیز پدید آمدند که هر یک نام و هویتی خاص داشتند.

۲. محلات مهم این دوره

پشت بن: محله‌ای قدیمی با اهمیت تجاری.

کنسولگری: محل استقرار انگلیسی‌ها.

نظرآباد: پذیرای مهاجران تازه‌وارد.

برکه کرد: به سبب وجود برکه تاریخی صفوی، چنین نام گرفت.

دروازه ایسینی (راهداری ایسینی): به واسطه مسیر ارتباطی شهر با روستای ایسین.

درخت سبز: محله‌ای که نامش از درختی خاص با شهرت درمان عقرب گرفته شد.

سرریغ (سرریگ): محل کاروان‌های شتر و سکونت بلوچ‌ها.

سیم بالا: جایی که نخستین کابل تلگراف از جزیره هنگام به خشکی می‌رسید.

شاه حسینی: خیابانی که در دهه ۱۳۳۰ با مدیریت محمود شاه حسینی ساخته شد.

ششصد دستگاه و دوهزار دستگاه: شهرک‌هایی برای اسکان کارمندان و کارگران که با خانه‌سازی سازمان‌یافته شکل گرفتند.

3. محلات کارگری و سازمانی

با توسعه صنایع و نهادهای دولتی، محلاتی چون فرهنگیان، استنویك (هفتگی)، شهناز، هدی‌ش، مهکان، شهرک ملوانان، کمب برق و کمب گاز ایجاد شدند. این محلات در اصل برای اسکان کارمندان دولت و نیروهای نظامی ساخته شدند و بعدها در بافت اصلی شهر جای گرفتند.

محله آریاشهر نیز از محلات شاخص این دوره بود که با ساخت‌وسازهای مدرن، چهره‌ای متفاوت به بندرعباس بخشید.

فصل سوم:محلات بندرعباس پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ تا ۱۳۹۷)

۱. روند توسعه

پس از انقلاب اسلامی، بندرعباس همچنان در مسیر توسعه شهری شتابان قرار داشت. رشد جمعیت، مهاجرت‌های گسترده از استان‌های همجوار، و توسعه صنایع بندری و اقتصادی، سبب شد محلات تازه‌ای شکل گیرد.

2. محلات جدید این دوره

گل‌شهر: یکی از بزرگ‌ترین محلات جدید بندرعباس.

زیباشهر و آزادشهر: شهرک‌هایی با ساختار نوین.

بهشت بندر و طلائیه: محلاتی سازمان‌یافته در حاشیه شهر.

سنگ‌کن: در مجاورت بلوار امام حسین (ع) و سایر مجتمع‌های مسکونی جدید.

این محلات اغلب دارای ساختار مهندسی‌شده و بافت مسکونی منظم‌تر نسبت به محلات قدیمی هستند و نشان‌دهنده تغییر رویکرد شهرسازی در بندرعباس به سمت توسعه افقی و ایجاد مجتمع‌های مدرن‌اند.

فصل چهارم: محلات تاریخی و نام‌های ماندگار

بسیاری از محلات بندرعباس به واسطه ویژگی‌های طبیعی، اجتماعی یا رویدادهای تاریخی نام‌گذاری شده‌اند. برای نمونه:

برکه ناظمی: ساخته‌شده توسط ناظم‌التجار.

باغ منیر و باغ مولوی: یادگار باغ‌های قدیمی شهر.

کرتی: برگرفته از حسینیه‌ای که ستون آن از چوب درخت کَرت بود.

گور فرنگ: محل قبرستان هلندی‌ها در دوران صفویه.

گل‌کَنی: جایی که مردم برای خانه‌سازی گل برداشت می‌کردند.

یادبود: میدانی که در جشن تاج‌گذاری محمدرضاشاه بنا شد.

سه‌راه برق: به دلیل وجود کارخانه برق در آن نقطه.

محله اوزی‌ها: محل سکونت مهاجران اوز و کَراش لارستان.

محله بابا غلام: برگرفته از نام فردی محلی که قهوه‌خانه داشت.این نام‌ها بیانگر زندگی روزمره مردم، باورهای مذهبی، مشاغل سنتی و حتی نشانه‌های سیاسی و استعماری در تاریخ بندرعباس هستند.محلات بندرعباس، آینه تمام‌نمای تاریخ این شهر بندری‌اند. از قلعه عباسی دوران صفوی که در برابر پرتغالی‌ها ساخته شد تا شهرک‌های مهندسی‌شده پس از انقلاب اسلامی، هر محله داستانی دارد از مهاجرت، تجارت، فرهنگ، مذهب و زندگی مردم. بررسی این محلات نشان می‌دهد بندرعباس تنها یک بندر تجاری نیست، بلکه شهری است با هویت اجتماعی ـ فرهنگی غنی که در بستر تاریخ، همواره پذیرای تحولات و تغییرات بوده است. امروز، کل‌شهر، زیباشهر و بهشت بندر در کنار قلعه شاهی، نابند و مغ ناخا، نمادهای زنده‌ای از پیوند سنت و مدرنیته در بندرعباس‌ اند.