آینه‌ی نسل دوم شعر هرمزگان

لطفاً برای مخاطبان ما کمی از زندگی و پیشینه‌ی استاد ولی رضایی بگوئید؛ ایشان در چه فضایی رشد و چه مسیری را در شعر طی کردند؟

ولی رضایی، شاعر نام‌آشنای هرمزگان، در سال ۱۳۳۱ در آبادان به دنیا آمد؛ اما داستان تولد او در این شهر خودش ماجرایی شنیدنی دارد.

پدر ولی رضایی، اهل میناب و مادرش ـ به گفته خود او ـ از منطقه قلعه‌گنج بودند. در دهه‌ی سی، هم‌زمان با قحطی در بسیاری از سرزمین‌های جنوبی به‌ویژه هرمزگان، پدر او همراه با جمعی از همشهری‌های مینابی‌اش برای یافتن کار راهی آبادان شد. در نهایت، پدرش در بخش بهداری شرکت نفت آبادان استخدام شد و همین آغاز حضور خانواده در این شهر بود؛ شهری که ولی رضایی در آن چشم به جهان گشود. سال‌های نخستین کودکی و دوران ابتدایی تحصیلش نیز در آبادان گذشت. پس از بازنشستگی پدر، خانواده به بندرعباس بازگشتند و زندگی جدیدی در زادبوم پدری آغاز شد.

زادگاه و فرهنگ بومی هرمزگان چه نقشی در شکل‌گیری نگاه و جهان‌بینی شعری ایشان داشته؟

نسل ما، یعنی دهه‌ی هفتادی‌ها، نخستین کسانی بودیم که از نزدیک با او و آثارش آشنا شدیم. دلیلش این بود که ولی در آن سال‌ها دکه‌ی کتاب و روزنامه‌فروشی‌اش کنار فلکه‌ی شهربانی بندرعباس، به پاتوقی برای اهل فرهنگ و ادبیات تبدیل شده بود. شخصیت او بیشتر از آنکه به خودش بیندیشد، به دیگران فکر می‌کرد و شاید همین باعث شد انتشار نخستین مجموعه‌ی شعرش با عنوان «پر از ابر و آه» توسط انتشارات سمت روشن کلمه تا سال ۱۳۹۹، یعنی آستانه‌ی هفتادسالگی شاعر، به تأخیر بیفتد. اگر بخواهیم ادبیات هرمزگان را بشناسیم، شعر ولی نمونه‌ای کامل است؛ چراکه در آثارش عناصر بومی، اقلیم و جغرافیای منطقه به شکلی روشن بازتاب یافته‌اند. اما متأسفانه شعر او دیر به دست مخاطبان رسید و تنها گروه محدودی از اهل ادبیات، توانستند با آثارش ارتباط نزدیک داشته باشند. به باور من، شعر ولی یکی از بهترین نمونه‌ها برای معرفی شعر هرمزگان است. اگر بخواهیم بین شاعران نسل اول و دوم هرمزگان، شاعری را مثال بزنیم که در آثارش ویژگی‌های شاخص شعر هرمزگان بازتاب یافته باشد، می‌توانم بگویم که هرچند در شعر شاعرانی چون حسن کرمی و منصفی، یا در نسل‌های بعدتر همچون موسی بندری، و در میان هم‌نسلان او مثل مرحوم نعیمی، می‌توان این نشانه‌ها را دید، اما در شعر ولی رضایی این ویژگی‌ها کامل‌تر و برجسته‌تر به چشم می‌آید.

جایگاه ولی رضایی در شعر معاصر فارسی را چطور ارزیابی می‌کنید؟

در شعر معاصر هرمزگان می‌توان دو نسل اصلی را شناسایی کرد: نسل اول و نسل دوم.

نسل اول، پایه‌گذاران نوگرایی در شعر این دیار بودند؛ شاعرانی همچون زنده‌یاد حسن کرمی و منصفی در بندرعباس، مرحوم محمدحسن جمشیدی در میناب و مرحوم میم پگاه در رودان. این‌ها کسانی بودند که جریان تازه‌ای در شعر هرمزگان بنا نهادند. اما نسل دوم، بیشتر به لحاظ سنی از نسل اول فاصله داشتند. اینان جوان‌تر بودند و تجربه‌ی همزیستی و مراوده با نسل اول را داشتند؛ در نشست‌ها حضور می‌یافتند، تأثیر می‌گرفتند و حتی به جریان نسل اول یاری می‌رساندند. ولی رضایی را می‌توان یکی از شاخص‌ترین شاعران نسل دوم دانست؛ شاعری که در کنار چهره‌هایی چون مسعود فرح، نقشی مهم در ادامه‌ی مسیر نوگرایی شعر هرمزگان ایفا کرد.وقتی درباره جایگاه شعر ولی رضایی در شعر ایران صحبت می‌کنیم، باید چند نکته را در نظر بگیریم. متأسفانه یکی از مشکلات شاعران هرمزگان، علاوه بر کم‌توجهی مراکز ادبی پایتخت، تمایل اندک خودِ شاعران به چاپ و انتشار آثارشان بوده است. همین امر سبب شد شعر ولی رضایی آن‌طور که شایسته بود، در سطح ملی شناخته نشود. با این حال، او در همان دهه‌های چهل و پنجاه در نشریات ادبی حضور داشت و شعرهایش چاپ می‌شد. اگر قضاوتی منصفانه صورت گیرد، شعر ولی رضایی می‌تواند هم‌سنگ بسیاری از آثار ارزشمند شعر ایران در اواخر دهه‌ی چهل و دهه‌ی پنجاه قرار بگیرد.

مهم‌ترین ویژگی‌های سبک و محتوای شعر ایشان چیست که آثارشان را از دیگر شاعران هم‌دوره متمایز می‌کند؟

من در کتاب دوم ولی رضایی با عنوان تیغ در آینه بخشی را به تحلیل ویژگی‌های شعری او اختصاص داده‌ام و فصل مربوط به او را با عنوان«ولی رضایی؛ آینه‌ای از نسل دوم شعر هرمزگان» نام‌گذاری کردم. علت انتخاب واژه‌ی «آینه» این بود که اگر بخواهیم شعری را بشناسیم که بازتاب‌دهنده‌ی تمام‌قد شعر هرمزگان باشد، بی‌تردید باید به سراغ آثار ولی برویم. شعر او به‌ویژه در بازتاب اقلیم و جغرافیای بومی جنوب، جایگاه ویژه‌ای دارد.

نخستین تفاوت، فردگرایی اوست. برخلاف بسیاری از شاعران هرمزگان که همواره در گروه‌ها و جمع‌های ادبی نزدیک به یکدیگر بودند، ولی بیشتر به درون خود رجوع می‌کرد. تنها در دهه‌ی هفتاد و به‌واسطه‌ی کتاب‌فروشی‌اش که پاتوقی برای اهل ادبیات بود، او به‌طور جدی در جمع‌ها حضور یافت. پیش و پس از آن دوره، روحیه‌ی فردگرای او غالب بود و همین امر بر شکل‌گیری شعرش تأثیر گذاشت.ویژگی دیگر شعر او، تصویرگرایی و کشف روابط تازه میان اشیاست. در آثار دهه‌ی پیش از هفتاد، این تصویرسازی‌ها به‌وضوح دیده می‌شود و یکی از شاخصه‌های مهم کار او به‌شمار می‌آید.سومین نکته، تعهدگرایی در شعر اوست. این ویژگی ریشه در شناخت عمیق او از شعر دهه‌ی چهل ایران دارد؛ او آثار شاملو و آتشی را به‌خوبی می‌شناخت و همین باعث شد شعرش، حتی ناخودآگاه، رنگی از تعهد اجتماعی و انسانی بگیرد.از دیگر ویژگی‌های بارز شعر ولی، اقلیم‌گرایی است. شعر او پر از نشانه‌ها و عناصر جغرافیای جنوب است و ردپای سرزمین مادری در سطرسطر آثارش پیداست.همچنین، ایجاز در شعر او جایگاه مهمی دارد. بر خلاف بسیاری از هم‌نسلانش که به طولانی‌گویی عادت داشتند، ولی در اشعارش همواره به کوتاهی و موجز بودن گرایش داشت. همین اختصار، شعرش را پرقدرت‌تر و ماندگارتر کرده است.یکی دیگر از مفاهیم محوری در شعر ولی رضایی، مادر است. در هر دو مجموعه شعر او، رد پای پررنگ این مفهوم را می‌بینیم. دلیلش را هم می‌توان در زندگی شخصی او جست‌وجو کرد: ولی هرگز ازدواج نکرد و سال‌های طولانی با مادرش زیست. همین تجربه‌ی زیسته، به‌طور طبیعی در شعر او بازتاب یافته و اشعاری ویژه درباره‌ی مادر پدید آورده که از شاخص‌ترین آثار او به شمار می‌رود.به این ترتیب، شعر ولی رضایی آمیزه‌ای است از فردگرایی، تصویرسازی، تعهد اجتماعی، اقلیم‌گرایی، ایجاز و مفهوم مادر؛ ویژگی‌هایی که او را به شاعری متمایز در نسل دوم شعر هرمزگان بدل می‌کنند.

آیا می‌شود گفت شعرهای ایشان توانسته‌ پلی میان فرهنگ بومی هرمزگان و ادبیات ملی ایران ایجاد کند؟

من بارها اشاره کرده‌ام که اقلیم، جغرافیا و عناصر بومی در شعر ولی رضایی جایگاهی ویژه دارند. اهمیت این ویژگی از آن‌جاست که بسیاری از شاعران هنگام استفاده از عناصر بومی و اقلیمی، به‌ناچار دچار تصنع می‌شوند؛ تصویرها ساختگی به نظر می‌رسند و باورپذیر نیستند. اما در شعر ولی، وقتی به اقلیم جنوب، جغرافیای هرمزگان و مفاهیم بومی پرداخته می‌شود، این عناصر کاملاً نهادینه و طبیعی جلوه می‌کنند. به همین دلیل می‌توان گفت شعر ولی رضایی پلی است میان سنت‌ها و فرهنگ بومی جنوب و ادبیات ملی ایران. در مراوداتی که با او داشته‌ام، دریافتم که ولی علاقه‌ی فراوانی به منوچهر آتشی داشت. خودش می‌گفت: «جزو اولین شعرهای نویی که خواندم، مجموعه‌ای از آتشی بود» و همواره به شعر او ارادت داشت. این تأثیرپذیری آشکار است، اما به معنای تقلید نیست؛ بلکه کاملاً هویت مستقل خودش را دارد. وقتی او از دریا یا المان‌های جنوب سخن می‌گوید، نگاه شخصی و منحصر به فرد خودش را به ما منتقل می‌کند. اکنون با انتشار مجموعه دوم و با دانستن اینکه آثار چاپ‌نشده‌ی فراوانی از او باقی مانده است، می‌توان گفت که شعر ولی رضایی نه‌تنها گنجینه‌ای برای شناخت ادبیات بومی هرمزگان است، بلکه حلقه‌ای استوار در پیوند دادن این اقلیم و فرهنگ با ادبیات ملی ایران به شمار می‌آید.

شعرهای ایشان بیشتر چه موضوعاتی را دربرمی‌گیرند و چه طیفی از مخاطبان با آثارشان ارتباط بیشتری برقرار می‌کنند؟

اگر بخواهیم محدوده‌ی محتوایی شعر ولی رضایی را بررسی کنیم، با دو حوزه‌ی اصلی روبه‌رو هستیم: شعر اجتماعی و شعر عاشقانه.

از یک‌سو، ولی شاعر دغدغه‌های اجتماعی است. او با نگاهی عمیق به زیست جمعی، سنت‌ها و فرهنگ مردم جنوب می‌پردازد و بسیاری از شعرهایش بازتاب دردها و تجربه‌های اجتماعی است. از سوی دیگر، او توانایی خلق عاشقانه‌هایی رمانتیک و تأثیرگذار را نیز دارد. بخشی از آثار او تلفیقی از عاشقانه و اجتماعی‌اند؛ آثاری که در آن‌ها عاطفه و عشق فردی با رنج‌ها و دغدغه‌های اجتماعی درهم می‌آمیزند. این ویژگی ترکیبی، یکی از وجوه تمایز شعر اوست و باعث می‌شود همزمان هم شخصی و رمانتیک باشد و هم اجتماعی و جمعی.

به نظر شما دلیل محبوبیت و اثرگذاری شعر ولی رضایی در میان مردم و شاعران جوان چیست؟

بسیاری از شاعران و هنرمندان، طبیعی است که برای رشد و تعالی آثار خود تلاش کنند؛ اما در مورد ولی نکته‌ای عجیب و ارزشمند وجود دارد: او کمتر برای خودش کار کرده و بیشتر عمرش را صرف دیگران کرده است.

سال‌ها وقت گذاشت تا شعرها و کتاب‌های دیگران را معرفی کند، نقد بنویسد و آثارشان را به دست مخاطب برساند. چنین روحیه‌ای را نه‌تنها در هرمزگان بلکه در کل ایران و حتی فراتر از مرزها هم کم‌تر می‌توان یافت. همین ویژگی، به باور من، یکی از اصلی‌ترین دلایل محبوبیت اوست.

در آستانه‌ی هشتاد سالگی هنوز دغدغه‌ی دیگران را دارد؛ وقتی به دیدنش می‌روم، مدام از شاعران جوان و جریان‌های ادبی منطقه می‌پرسد، نگران رشدشان است و پیگیر کارشان. این‌گونه صفات کمیابند؛ ستاره‌هایی در وجود انسان که به‌ندرت ظهور می‌کنند. ولی رضایی چنین انسانی است؛ کسی که فراتر از شعر، قلب‌ها را به دست آورده و به معنای واقعی محبوب دل‌ها شده است.

ایشان چه نقشی در تشویق و پرورش نسل تازه‌ی شاعران هرمزگان داشته‌اند؟

تأثیر او بر نسل دهه هفتاد و حتی هم‌نسلان خودش قابل توجه است. بسیاری از اهل ادبیات به یاد دارند که برای اولین بار کتاب‌ها را از ولی دریافت کرده‌اند و با توضیحات و تحلیل‌های دقیق او، تردیدهایشان درباره خرید یا خواندن یک اثر برطرف شده است. تحلیل‌های او باعث می‌شد هنگام مطالعه کتاب، درک و برداشت خواننده کامل‌تر و جامع‌تر باشد. این نقش تأثیرگذار، همراه با شعرهای او، کم‌کم شخصیت ویژه‌ای برای ولی ساخت. شخصیتی که بیشتر برای دیگران می‌اندیشید و تلاش می‌کرد، نه صرفاً برای خود. همین ویژگی باعث شد که او نه تنها به عنوان شاعر، بلکه به عنوان یک مرجع ادبی و فرهنگی تأثیرگذار بر یک نسل شناخته شود.

اگر بخواهید دو یا سه اثر از ولی رضایی را به‌عنوان نمونه‌ی ماندگار معرفی کنید، کدام‌ها هستند و چرا؟

اگر منظور از آثار، کتاب‌های منتشرشده ولی رضایی باشد، متأسفانه او به این حوزه کمتر پرداخته است. در نتیجه، تنها دو اثر چاپ‌شده از او داریم«پر از ابر و آه» که اثری بسیار ارزشمند است و حتی می‌تواند برای شاعران نسل امروز منبع الهام و ایده باشد، و «تیغ در آینه» که علاوه بر شعر، شامل گفت‌وگوی مفصل و تحلیل شعر او نیز هست و به عنوان نمونه‌ای شاخص از شعر ولی محسوب می‌شود.با این حال، بسیاری از شعرهای ولی هنوز منتشر نشده‌اند و کم هم نیستند. این آثار چاپ‌نشده می‌توانند برای نسل‌های آینده، منبع ایده‌ها و نوآوری‌های ادبی تازه باشند و تأثیر قابل توجهی بر ادبیات هرمزگان و ایران داشته باشند.

برای شناساندن بهتر جایگاه ایشان در ادبیات معاصر ایران چه اقداماتی باید انجام بشود؟ (مثل جشنواره، انتشار مجموعه‌های پژوهشی، یا ساخت مستند)

ولی رضایی نماد یک شخصیت ممتازادبی در هرمزگان است که متأسفانه مورد کم‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفته است. اولین مجموعه آثار او در سال ۱۳۹۹ منتشر شد، در آستانه هفتاد سالگی، و اکنون در آستانه هشتاد سالگی کتاب دوم او نیز منتشر می‌شود. شناساندن افرادی مانند ولی می‌تواند بسیاری از نقص‌های فرهنگی و ادبی ما را جبران کند. همچنین شکاف هویتی که جوانان در حال حاظر به واسطه عدم شناخت الگوی مناسب بومی، درگیرش هستند. ولی رضایی با زندگی ساده و دغدغه‌های عمیقش، بدون اینکه به دنبال دیده شدن باشد، تأثیرگذاری واقعی و عمیقی بر جریان ادبی و فرهنگی هرمزگان داشته است. او در کنار فعالیت‌های ادبی و فرهنگی، همچنان آثار و گوهرهای نابی را در هنر و ادبیات هرمزگان زنده نگه داشته است.

اما متأسفانه توجه و حمایت جامعه، بسیار اندک بوده است. شرایط زیست فعلی ولی بسیار ساده است. حتی ایشان مدتی طولانی با بیماری پارکینسون دست و پنجه نرم می‌کنند. با وجود تأثیرگذاری عمیق و مستمر ولی، کم‌کاری‌ها و بی‌توجهی‌ها زیاد بوده و هنوز جای کار بسیار دارد تا جامعه و نسل‌های آینده، جایگاه واقعی او را درک کنند و از میراث ادبی و فرهنگی او بهره‌مند شوند.

در پایان، به نظر شما مهم‌ترین میراث فرهنگی و ادبی ولی رضایی برای هرمزگان و ادبیات فارسی چیست؟

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای او، تربیت یک نسل کتاب‌خوان است. ولی رضایی با فعالیت‌ها و آثارش توانسته نسلی را به مطالعه و دنیای ادبیات علاقه‌مند کند. حتی شعرهایی که سال‌ها پیش نوشته، مانند «لیلا سردر باد»، هنوز امروز می‌توانند خواننده را با تمام وجود تحت تأثیر قرار دهند. این موارد نشان می‌دهد که تأثیرگذاری ولی رضایی نه تنها در شعر، بلکه در شکل‌گیری فرهنگ مطالعه و ادبیات در هرمزگان عمیق و ماندگار است. او با شعرهایش، شخصیت و تلاش‌هایش، نمونه‌ای از یک اثرگذار واقعی در یک جغرافیای مشخص است که میراثش برای نسل‌های آینده الهام‌بخش خواهد بود.