خواجه عطا؛ حکمرانی فراموش‌شده در جغرافیای هرمز

خواجه عطا یکی از این نام‌هاست؛ شخصیتی که در تاریخ هرمز، دریانوردی، تجارت و سیاست منطقه‌ای نقشی مهم داشت. او در دورانی پرآشوب، بین قدرت‌های بزرگی چون صفویان، عثمانی‌ها و استعمار پرتغال، حکومت خود را در هرمز تثبیت کرد. با این حال، امروز کمتر کسی نام او را شنیده است. چرا چنین شخصیت مهمی در حافظه‌ی تاریخی ما کم‌رنگ شده است؟ آیا نقش او در تاریخ منطقه تنها یک یادداشت حاشیه‌ای بوده، یا اینکه هنوز هم می‌توان رد پای تصمیمات او را در ساختارهای اقتصادی و فرهنگی جنوب ایران مشاهده کرد؟در این گفت‌وگو، رامین آذرمهر، نویسنده، تاریخ‌پژوه و متخصص مطالعات هرمزگان، پرده از زندگی و نقش خواجه عطا در تاریخ ایران و منطقه برمی‌دارد.

هرمز در آستانه‌ی تغییرات بزرگ

اوایل قرن شانزدهم میلادی، هرمز در موقعیتی حساس قرار داشت. از یک سو، صفویان در ایران قدرت گرفته بودند و شاه اسماعیل صفوی سلطنت خود را تحکیم می‌کرد. از سوی دیگر، عثمانی‌ها در اوج قدرت بودند و بخش‌های بزرگی از منطقه را در اختیار داشتند. هرمز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری خلیج فارس، دستخوش بی‌ثباتی شد.رامین آذرمهر درباره‌ی وضعیت آن دوران می‌گوید:

"حدود دو تا سه سال پیش از قدرت گرفتن خواجه عطا، هرمز در آشفتگی کامل بود. تورانشاه سوم، پادشاه وقت، پدرش را به قتل رساند و بسیاری از شاهزادگان را از میان برداشت. اما دیری نپایید که او نیز سرنگون شد. در این میان، خواجه عطا از فرصت استفاده کرد و نفوذ خود را گسترش داد."در این شرایط، یک فرد باهوش و آینده‌نگر می‌توانست هرمز را از سقوط حتمی نجات دهد. این فرد، کسی نبود جز خواجه عطا.

ظهور خواجه عطا؛ سیاست‌مداری زیرک در دل بحران

خواجه عطا، برخلاف بسیاری از حکمرانان پیشین، رویکردی دیپلماتیک و هوشمندانه را در پیش گرفت. او می‌دانست که برای تثبیت قدرت، باید هم از حمایت دولت مرکزی صفوی بهره ببرد، و هم با دشمنان منطقه‌ای خود کنار بیاید.

آذرمهر توضیح می‌دهد:"او در ابتدا خراج سالانه‌ای به دولت مرکزی صفوی پرداخت تا حمایت آن‌ها را جلب کند. سپس، برای جلوگیری از حمله‌ی مجدد حاکم لار، یکی از شاهزادگان مرتبط با این خاندان را بر تخت نشاند. اما پس از تثبیت موقعیت خود، این شاهزاده را کنار گذاشت و فردی دیگر را جایگزین او کرد."

این اقدامات نشان از درایت سیاسی بالای خواجه عطا داشت. او توانست هرمز را از یک جنگ داخلی نجات دهد و آن را به یک قدرت تجاری منطقه‌ای تبدیل کند.

مقابله با پرتغالی‌ها؛ مقاومت در برابر استعمار

ورود پرتغالی‌ها به خلیج فارس، بزرگ‌ترین چالش دوران حکمرانی خواجه عطا بود. پرتغالی‌ها که به‌دنبال تسلط بر مسیرهای تجاری خلیج فارس بودند، در سال ۱۵۱۵ میلادی، به رهبری آلفونسو د آلبوکرک، برای تصرف هرمز اقدام کردند. آذرمهر در این‌باره می‌گوید:"آلبوکرک ابتدا با پیشنهاد اتحاد و همکاری به سراغ خواجه عطا رفت، اما او که خطر استعمار را درک کرده بود، این پیشنهاد را رد کرد. در نهایت، پرتغالی‌ها با حمله‌ی نظامی هرمز را اشغال کردند. اما سیاست‌های خواجه عطا باعث شد مقاومت هرمزیان برای مدتی طولانی‌تر ادامه یابد."هرچند در نهایت هرمز به اشغال پرتغالی‌ها درآمد، اما خواجه عطا نشان داد که استعمارگران نمی‌توانند به‌سادگی قدرت خود را در منطقه تثبیت کنند.

محله‌ی خواجه عطا و جشنواره‌ی آن

در دوران صفوی، محله‌ای به نام «خواجه عطا» در بندرعباس شکل گرفت که به‌دلیل چاه‌های آب شیرین شهرت داشت. در دوره‌ی کریم‌خان زند، این محله رونق بیشتری یافت و به یکی از مراکز تجاری و مسکونی مهم تبدیل شد.در سال‌های اخیر، جشنواره‌ی خواجه عطا در بندرعباس برگزار می‌شود تا یاد و خاطره‌ی این شخصیت تاریخی زنده بماند. این جشنواره شامل نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، موسیقی محلی و غذاهای سنتی جنوب ایران است و نقش مهمی در معرفی فرهنگ منطقه دارد.

آذرمهر درباره‌ی مزایای این جشنواره می‌گوید:

-افزایش آگاهی درباره‌ی تاریخ هرمز

-تقویت گردشگری فرهنگی

-حمایت از هنر و صنایع‌دستی محلی

-احیای سنت‌های بومی و فرهنگ جنوب ایران

اهمیت تاریخی و فراموشی یک نام

با وجود تأثیر عمیق خواجه عطا بر هرمز، نام او در بسیاری از منابع تاریخی کم‌رنگ شده است.

رامین آذرمهر معتقد است که چند عامل در این فراموشی تاریخی نقش داشته‌اند:

1. تسلط پرتغالی‌ها بر هرمز و تغییرات سیاسی پس از آن

2. تمرکز صفویان بر سیاست‌های داخلی و کم‌توجهی به فرمانروایان مرزی

3. کمبود منابع تاریخی محلی که به ثبت دقیق زندگی او بپردازد

اما در سال‌های اخیر، پژوهش‌های جدید درباره‌ی هرمز و نقش آن در تجارت جهانی، اهمیت بازخوانی زندگی و دستاوردهای خواجه عطا را بیشتر کرده است.

خواجه عطا؛ حکمرانی آینده‌نگر

در پایان، آذرمهر می‌گوید:"خواجه عطا شخصیتی هوشمند و آینده‌نگر بود که در یکی از حساس‌ترین دوران‌های تاریخ هرمز، توانست تعادل قدرت را حفظ کند. او نه‌تنها ثبات سیاسی و اقتصادی را برای هرمز به ارمغان آورد، بلکه در برابر نفوذ استعمار پرتغال نیز تا حد توان مقاومت کرد. امروز، شناخت و معرفی چنین شخصیت‌هایی می‌تواند به درک بهتر سیاست‌های منطقه‌ای و تاریخ تجارت دریایی کمک کند."

شاید زمان آن رسیده باشد که این شخصیت فراموش‌شده، دوباره در حافظه‌ی تاریخی ما جایگاه خود را پیدا کند.

جشنواره خواجه عطا، که هر سال پرشورتر، جذاب‌تر و باشکوه‌تر از قبل برگزار می‌شود، امسال هم با طنین فرهنگ جنوب، بندرعباس را به تکاپو درآورد. از مراسم سنتی حمام داماد در قدمگاه امام رضا گرفته تا عروسی نمادین، لباس‌های رنگارنگ مردم و آوازهای محلی، این جشنواره به صحنه‌ای برای نمایش زیبایی‌های بی‌پایان سنت و همبستگی مردمی تبدیل شد.

در این مراسم، داماد نمادین جشن با لباسی سنتی و چهره‌ای پر از هیجان، قدم به قدم آیین‌های قدیمی را به نمایش گذاشت. مردم محله با شور و نشاط، داماد را همراهی می‌کردند و قدمگاه امام رضا، شاهد لحظاتی از شادی خالص مردمی بود که به سنت‌هایشان افتخار می‌کردند.

این بخش از جشنواره، نه تنها برای اهالی بندرعباس، بلکه برای گردشگرانی که به تماشای آن آمده بودند، تجربه‌ای متفاوت و فراموش‌نشدنی بود. لباس‌های رنگارنگ مردم که آمیزه‌ای از سنت و زیبایی بود، نه تنها چشمان حاضران را خیره کرد، بلکه توجه عکاسان بسیاری را نیز به خود جلب کرد.

لنزهای دوربین، نقش و نگار پارچه‌ها، لبخندهای بی‌ریا و هیجان کودکان را ثبت کردند و این تصاویر به سرعت در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. تنها ساعاتی پس از برگزاری مراسم، ویدئوها و عکس‌های شادی و سرور مردم و خوانندگان محلی به موضوع داغ کاربران تبدیل شد.

مردم در سراسر کشور با لایک‌ها و نظرات پرشورشان نشان دادند که چقدر این نمایش نمادین فرهنگ و شادی را دوست داشته‌اند.

برگزاری ازدواج نمادین به رسم قدیمی و اصیل بندری‌ها در جشنواره، نیز از دیگر بخش‌های چشمگیر این جشنواره بود. این مراسم با لباس‌های سنتی و رعایت جزئی‌ترین آیین‌های ازدواج محلی بندرعباس، حال و هوایی خاص به جشن بخشید.

عروس و داماد با همراهی آوازهای محلی و صدای ساز و دهل، شور و سرزندگی را در میان جمعیت به اوج رساندند. حتی غذای عروسی که با همان دستورهای سنتی جنوب طبخ شده بود، برای حاضران سرو شد تا این تجربه به معنای واقعی کامل شود.آیین رزیف ناخدایان و دریانوران پیشکسوت در ساحل خواجه عطا بخش دیگری از جشنواره بود که با شور خاصی برگزار شد و می‌توان گفت، بندرعباس پیش‌تر چنین تصویری را به خود ندیده بود.

طی همین دو روز، شبکه‌های اجتماعی کشور با انتشار گسترده این تصاویر و ویدئوها، جشنواره خواجه عطا را به یک موضوع ملی تبدیل کردند. شادی و سرور مردم در این جشن، نمایشی از همبستگی و عشق به فرهنگ جنوب بود که مخاطبان زیادی را در سراسر کشور تحت تأثیر قرار داد.

عروسی نمادین و لباس‌های سنتی، تنها بخشی از جلوه‌های این جشنواره بود. آنچه این رویداد را متمایز کرد، مشارکت بی‌نظیر مردم استان هرمزگان بود. از اطلاع‌رسانی گرفته تا اجرای دقیق برنامه‌ها، همه‌چیز حاصل تلاش‌های جمعی مردم شهر و جوانان خواجه‌عطا بود که فرهنگ و تاریخ‌شان را با افتخار به نمایش کشور گذاشتند. جشنواره خواجه عطا، با این روحیه مردمی و جذابیت فرهنگی‌اش، نه تنها اصالت فرهنگی بندرعباس را زنده نگه داشت، بلکه الهام‌بخش سایر شهرها و نسل‌های آینده برای حفظ و احیای سنت‌های‌شان شد. بندرعباس و جوانان این دیار بار دیگر نشان دادند که سنت‌ها، وقتی با عشق برگزار شوند، می‌توانند مرزهای جغرافیایی و زمانی را درنوردند.جشنواره خواجه عطا در فهرست رویدادهای گردشگری کشور به ثبت رسیده است.

امید ساحل