«جامعه‌ی فریب‌کار » کتابی برای فهم جامعه‌ی امروز

زمینه و اهمیت کتاب

کتاب «جامعه فریب‌کار» نوشته تس ویلکینسون، که پژوهشگری معاصر در حوزه نظریه اجتماعی است، در اصل در سال‌های دهه بیست و بیست ‌و یکم میلادی منتشر و با استقبال قابل توجهی در محافل علمی غرب روبه‌رو شد. ویلکینسون در این اثر با بررسی آرای فیلسوفانی مانند هابرماس، بوئر، فوکو و بوردیو، نحوه شکل‌گیری «فریب» به‌مثابه سازوکاری پیچیده در ساختارهای قدرت اجتماعی را تحلیل می‌کند. فریب، در نگاه او، فراتر از یک دروغ ساده است بلکه به ‌عنوان سیاستی اجتماعی است که از طریق آن نهادها می‌توانند تصویری از واقعیت بسازند که در آن افراد بدون اینکه بدانند، اشتباهات عمده‌ای را بپذیرند یا از حقوقشان چشم ‌پوشی کنند. از این منظر، کتاب با تغییری بنیادین در فهم ما از مفاهیمی مانند «ایدئولوژی»، «قدرت نمادین» و «اطمینان اجتماعی» مواجه‌مان می‌سازد. نسخه فارسی سعی کرده تفاسیر قابل ‌فهمی را ارائه دهد که مخاطب ایرانی بتواند آن را در چارچوب اجتماعی خود به‌کارگیرد. این تلاش نه فقط در ترجمه لغات بلکه در انتخاب معادل‌های مفهومی برای عبارات خاص و مباحث سنگین نظری آشکار است. بدین‌گونه متن ترجمه‌شده خوانندگانی را که پیش‌زمینه‌ای در نظریه اجتماعی ندارند نیز، جذب می‌کند.

کاربرد در جامعه

ویلکینسون در این کتاب به چند مفهوم مرکزی اشاره می‌کند که می‌توانند در تحلیل جامعه بسیار کاربردی باشند. نخست مفهوم «فریب ساختاری»؛ یعنی مجموعه‌ای از مقررات، نهادها، گفتمان‌ها و اپراتورهای قدرت که به‌طور هماهنگ، تصورات جمعی و نگرش‌های عمومی را هدایت می‌کنند. در جامعه‌ای مثل ایران، با تنوع رسانه‌ها، سیاست‌گذاری‌های رسمی و نگاه‌های روشنفکری متفاوت، تحلیل فریب ساختاری می‌تواند به درک بهتر از نحوه‌ی شکل‌گیری باورهای عمومی مثلاً در رابطه با امنیت، اقتصاد یا حقوق بشر کمک کند. علاوه بر آن، مفهوم قدرت نمادین که ویلکینسون از بوردیو وام گرفته، به وضوح نشان می‌دهد چگونه طبقه فرهنگی یا نهادهای قدرت می‌توانند با خلق و بازتولید نمادها و روایت‌ها، اولویت‌ها را تعیین کنند. یکی دیگر از مفاهیم مهم، نسبت میان «اعتماد» و «فریب» است اینکه چگونه اعتمادی که مردم به نهادها یا منابع اطلاعاتی دارند، می‌تواند زمینه‌ساز فریب شود: وقتی مردم به منبعی اعتماد می‌کنند، بدون بررسی بیشتر می‌پذیرند و این اعتماد تبدیل به پوششی می‌شود برای تقویت روایت‌های نادرست. این مساله در فضای رسانه‌ای امروز ایران، به ‌ویژه در زمینه اخبار سیاسی، اقتصادی یا اجتماعی، ملموس و بشدت چالش‌ برانگیز است. کتاب به‌خوبی نشان می‌دهد چگونه فریب در لباس اعتماد ظاهر می‌شود و همین مسئله برای مخاطب ، نکته‌ای بسیار کلیدی است.

سبک نگارش

یکی از دغدغه‌های اصلی خوانندگان عام از آثار نظری، فاصله‌ی زبان و فضای نوشته از دنیای روزمره است. در نسخه فارسی «جامعه فریب‌کار»، این فاصله کاهش یافته است. مترجم با انتخاب جملات کوتاه، محدود کردن استفاده از اصطلاحات دشوار و تلفیق مثال‌های متناسب با زمینه‌های معرفتی مخاطب فارسی، توانسته است قلمی بنویسد که هم تئوریک باشد و هم قابل درک.

برای مثال، در مواقعی که ویلکینسون درباره مقوله‌های دشوار علوم اجتماعی صحبت می‌کند، مترجم به‌جای استفاده از یک ترجمه مستقیم پیچیده، توضیحی رسمی همراه با مثال می‌آورد تا ساختار اجتماعی ملموس‌تری شکل بگیرد. این رویکرد حتی برای خوانندگان غیرحرفه‌ای مفید است زیرا حس می‌کنند کتاب را برای‌شان نوشته‌اند و نه صرفا برای حلقه‌های دانشگاهی.

تثبیت این شیوه توسط یادداشت‌های اجمالی در پاورقی‌های متن نیز انجام می‌گیرد: توضیحات مختصر درباره اصطلاحات خاص، مترجم را به یک راهنمای نزدیک تبدیل می‌کند که خواننده را در مسیر درک بهتر همراهی می‌کند. این ترکیب نثر روشن در متن اصلی و توضیحات دقیق خارج از متن، تعادل نادری در آثار تئوریک فراهم آورده است.

چالش‌ها و نقاط ضعف

با اینکه ترجمه با کیفیت بالایی فراهم شده، نمی‌توان چالش‌ها یا کاستی‌هایی را نیز نادیده گرفت. نخست، برخی مفاهیم خیلی گل‌ درشت یا با ابهامی جزئی در ترجمه مواجه شده‌اند به ‌ویژه وقتی متن اصلی ویلکینسون از اصطلاحات فرانسوی یا انگلیسی چند معنایی استفاده می‌کند.

در برخی موارد، خواننده‌ای که با متن اصلی آشناست، ممکن است از جاهایی که مفهوم چندگانه به ‌درستی منتقل نشده، احساس کمی بیگانگی کند. افزون بر این، برخی توضیحات فرهنگی در پاورقی می‌توانست جزئی‌تر باشد برای مثال وقتی بحث از نهادهای رسانه‌ای غربی می‌شود، شاید طبقه‌بندی دقیق‌تر یا اشاره به نمونه‌های مقایسه‌ای با ایران، می‌توانست فهم را تقویت کند. این مسئله مخصوصا برای خواننده‌ای که درک عمیق‌تری از مسائل رسانه‌ای دارد، قابل مشاهده است. علاوه بر موارد نظری، از منظر نگارشی گاهی نثر بسیار رسمی می‌شود به ‌ویژه در بخش‌هایی که مترجم بدون واسطه متن را منتقل کرده و تلاشی برای روان‌سازی ندارد. این می‌تواند برای خواننده روزنامه‌ای که بیشتر با زبان روزمره سروکار دارد، کمی دور از دسترس باشد.

تاثیر در فضای روشنفکری ایران

با آمدن نسخه فارسی «جامعه فریبکار» به بازار نشر ایران، پتانسیل قابل‌توجهی برای تاثیرگذاری در فضای بحث‌های روشنفکری وجود دارد. این کتاب می‌تواند واکنشی مبتنی بر تئوری روشنفکری ژرف نسبت به وضعیت رسانه‌ای و فضای سیاسی کنونی ایران برانگیزد. تحلیل‌های ویلکینسون، اگر توسط روشنفکران، دانشجویان، یا حتی روزنامه‌نگاران مورد مطالعه قرار گیرند، می‌توانند چراغی جدید برای نقد گفتمان غالب روشن کنند. علاوه بر آن، این کتاب می‌تواند پل ارتباطی میان تئوری انتقادی و فرایندهای روزمره‌ی زندگی اجتماعی و رسانه‌ای بسازد. وقتی سبک انتقادی به‌صورت روشن و قابل‌ فهم عرضه شود، جامعه مدنی، فعالان حقوق بشر، یا رسانه‌های مستقل می‌توانند از آن ابزار مناسبی برای تحلیل شرایط جاری بسازند. این کمک می‌کند تا تئوری انتقادی از دانشگاه‌ها به متن جامعه وارد شود.

توصیه‌هایی برای خوانندگان

برای کسانی که می‌خواهند از این کتاب بهره‌مند شوند، توصیه‌هایی دارم: اول، خوانندگان عمومی بهتر است ابتدا مقدمه و بخش‌های نخست را با تمرکز و آرامش مطالعه کنند، سپس به ادامه بروند به‌ویژه در بخش‌هایی که مفاهیم نظری معرفی می‌شوند. پیشنهاد می‌شود از یادداشت‌های مترجم در پاورقی‌ها استفاده کنند تا فهم مناسبی شکل گیرد.

برخی خوانندگان علاقه‌مند شاید بخواهند با آثار مرجع ویژگانی چون بوردیو یا فوکو آشنا شوند تا درک عمیق‌تری از مفاهیم داشته باشند. این می‌تواند با مطالعه خلاصه‌هایی از این نظریه‌پردازان یا مقالات توسعه‌دهنده در روزنامه‌های علمی آغاز شود. علاوه بر این، خوانندگان می‌توانند مباحث کتاب را به‌صورت گروهی در انجمن‌های فرهنگی یا فضای مجازی (مانند گروه‌های تلگرامی یا اینستاگرامی) به بحث بگذارند؛ مثلاً موضوعاتی چون «چگونه رسانه‌ها می‌توانند فریبگر شوند؟» یا «اعتماد چگونه به فریب تبدیل می‌شود؟». این گفتگوها باعث می‌شود نظریات کتاب به‌درستی تحلیل و بومی‌سازی شوند.

در مجموع، کتاب «جامعه فریب‌کار» اثر تس ویلکینسون اثری مهم و به ‌موقع در میدان نشر ایران است. ترجمه‌ای دقیق، نثر روان و همراه با توضیحات مفید، این اثر را برای خوانندگان عام و خاص جذاب کرده است. مفاهیم کلیدی چون فریب ساختاری، قدرت نمادین و نسبت اعتماد با فریب، نه‌تنها در فضای نظری اهمیت دارند، بلکه در جامعه‌ای مثل ایران، بسیار ملموس‌اند. با وجود برخی چالش‌های جزئی در ترجمه یا توضیحات، کلیت اثر همچنان قوی و مؤثر است.

خوانندگان علاقه‌مند این کتاب را جدی بگیرند چرا که فرصتی است برای گشودن دیدگاهی انتقادی نسبت به ساختار اجتماعی، رسانه‌ها و قدرت دیدگاهی که می‌تواند در رسانه، دانشگاه و حوزه عمومی کشور ما تاثیرگذار باشد.

«جامعه فریبکار» نه کتابی صرفا تئوریک، بلکه ابزاری برای فهم بهتر جهان پیچیده‌ای است که در آن زندگی می‌کنیم.

روزنامه صبح ساحل