صلح در قفقاز؛ دور یا نزدیک؟

طناب‌کشی مسکو و واشنگتن

فراتر از مصالحه سیاسی، ملاحظات اقتصادی و لجستیکی به ویژه طرح پیشنهادی کریدور زنگزور همچنان در مرکز گفتگوها قرار دارند. دیدگاه‌های خارجی رقیب به تدریج پیرامون این پروژه در حال شکل‌گیری هستند. به گفته منابع مختلف، بحث‌هایی در مورد نظارت بین‌المللی بر این مسیر حمل و نقل وجود دارد که احتمالاً شامل یک اپراتور خصوصی مرتبط با طرف آمریکایی خواهد بود. این مدل، پیشنهادات قبلی اتحادیه اروپا را تکرار می‌کند و نشان‌دهنده علاقه واشنگتن به نهادینه کردن حضور خود در شبکه زیرساخت‌های قفقاز جنوبی است.

در مقابل، به نظر می‌رسد روسیه به طور فزاینده‌ای از روند مذاکرات کنار گذاشته شده است. کرملین، که به طور سنتی نقش میانجی اصلی را در مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر عهده داشته است، از قالب‌های کلیدی کنار گذاشته می‌شود. اظهارات عمومی دیپلمات‌های روسی به طور فزاینده‌ای انتقادی می‌شود و بر موضع مسکو مبنی بر اینکه صلح پایدار تنها در چارچوب توافق‌نامه‌های سه‌جانبه ۲۰۲۰-۲۰۲۲ با مشارکت مستقیم روسیه امکان‌پذیر است، تأکید می‌کند. در تلاش برای جلوگیری از این گسست، روسیه ابتکارات منطقه‌ای در مقیاس بزرگتری را دوباره در دستور کار قرار داده است.

در بیانیه‌ای که دیمیتری ماسیوک، از مقامات وزارت امور خارجه، تأکید کرد که قفقاز جنوبی نباید به منطقه درگیری تبدیل و همکاری با کشورهای منطقه براساس «ارزش‌های معنوی» باید حفظ شود. اظهارات او نشان می‌دهد که روسیه در تلاش است تا از نقش سابق به اصطلاح «برادر بزرگ» خود به سمت گفتمان دیپلماتیک نرم‌تر و ظاهراً برابری‌طلبانه‌تر حرکت کند. در این چارچوب، فرمت «۳+۳» که در دستور کار قرار گرفته است، نشان دهنده تمایل روسیه برای حفظ کنترل خود بر قفقاز جنوبی از طریق یک مکانیسم چندجانبه است. این فرمت که توسط آذربایجان و ترکیه در پایان سال ۲۰۲۰ پیشنهاد شد، تاکنون منجر به برگزاری جلساتی در مسکو، تهران و استانبول با مشارکت روسیه، ایران و ارمنستان شده است.

با این حال، گرجستان همچنان از این روند فاصله دارد. در حالی که این فرمت از نظر تئوری پتانسیل افزایش هماهنگی درون منطقه‌ای را دارد، در عمل به دلیل ملاحظات کشورهایی مانند گرجستان که روابط متعادلی بین شرق و غرب را حفظ می‌کنند.

چشم‌انداز مبهم

عناصر دیگری نیز چشم‌انداز دیپلماتیک را پیچیده‌تر می‌کنند. افزایش فشار بر مهاجران آذربایجانی در روسیه، فعالیت رو به رشد جناح‌های طرفدار روسیه در جامعه ارمنستان و تلاش‌های مسکو برای حفظ کنترل اطلاعاتی در منطقه، همگی نشان می‌دهد که کرملین روند دیپلماتیک فعلی را به عنوان یک چالش مستقیم برای منافع استراتژیک خود می‌بیند. این تغییر جهت منطقه‌ای در زمانی اتفاق می‌افتد که ظرفیت آن برای شکل‌دهی به پویایی‌های منطقه‌ای به دلیل درگیری در اوکراین به طور محسوسی در حال کاهش است. در این زمینه، سوال اصلی این است که آیا تضمین‌های بین‌المللی کافی برای تضمین اجرای هرگونه توافق حاصل شده ارائه خواهد شد یا خیر. بدون چنین تضمین‌هایی، حتی امضای رسمی یک معاهده نیز می‌تواند ناکافی باشد. در صورت ارائه تضمین‌های معتبر قفقاز جنوبی احتمالا به عنوان نمونه‌ای از حل و فصل موفق، مطرح شود. در مورد نشست ابوظبی نتایج نشست ابوظبی در بحبوحه انتظارات فزاینده و خوش‌بینی محتاطانه ناظران بین‌المللی و منطقه‌ای، پرسشی با اهمیت قابل توجه است. امضای توافق‌نامه صلح، یا حداقل، تصویب یک نقشه راه روشن برای نهایی کردن آن، شاخص کلیدی بلوغ گفتگوی دوجانبه و ظرفیت هر دو طرف برای فعالیت فراتر از ساختارهای میانجیگری سنتی خواهد بود. اکنون آشکار شده که هم باکو و هم ایروان علاقه‌مند به پیگیری مذاکرات در یک چارچوب دیپلماتیک جدید و مستقل‌تر هستند.

در این راستا، ابوظبی احتمالا یا به نقطه شروع یک معماری جدید برای امنیت منطقه‌ای تبدیل شود یا به یک فرصت از دست رفته دیگر، که پیامدهای بالقوه جدی برای ثبات بلندمدت قفقاز جنوبی دارد. همچنین، باوجود چشم‌انداز مثبت کنونی، حوزه اصلی ریسک بالقوه برای آذربایجان در دوره آینده، لزوم مدیریت روابط با روسیه بدون گسست کامل است.

اگرچه باکو آشکارا از طریق عملیات رسانه‌ای و کمپین‌های افکار عمومی، مسکو را به چالش کشیده است، اما پویایی اقتصادی، امنیتی و انرژی منطقه‌ای بین دو کشور همچنان وابستگی متقابل ایجاد می‌کند. از طرفی ارمنستان، تلاشی برای کاهش وابستگی به روسیه با روی آوردن به بازیگران جدیدی مانند هند دارد.

با این حال، این تغییر جهت هنوز یک محور سیاست خارجی پایدار و نهادینه شده ایجاد نکرده است. در مجموع، تجدید احتمالی اقدامات قهری در منطقه می‌تواند موازنه‌های شکننده را تحت فشار قرار دهد و پایداری دستاوردهای فعلی را به خطر بیندازد.