مسکو و تهران مصمم در اتصال اوراسیا

تاثیر جنگ ۱۲ روزه

با وجود تشدید تنش‌های اخیر بین اسرائیل، ایالات متحده و ایران، انتظار می‌رود همکاری تهران با روسیه در توسعه کریدور شمال-جنوب ادامه یابد. از زمان حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲ که منجر به تحریم‌های سنگین غرب علیه مسکو شد، روابط روسیه و ایران به طور فزاینده‌ای همسو شده است. یکی از مهم‌ترین پروژه‌هایی که بر محور روسیه به خاورمیانه تأکید می‌کند، کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است. این پروژه به روسیه اجازه می‌دهد تا فشار غرب را کاهش و تکمیل موفقیت‌آمیز آن نشان‌دهنده چرخش روسیه به سمت جنوب جهانی خواهد بود. به طور خاص، این کریدور یک مسیر زمینی از روسیه به بنادر جنوبی ایران، از جمله بندرعباس، قطب ترانزیت ایجاد خواهد کرد. انتظار می‌رود این مسیر، لجستیک جهانی را متحول کند و زمان تحویل کالا را در مقایسه با مسیرهای دریایی سنتی از طریق کانال سوئز، ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش دهد. پیشرفت در پروژه کریدور شمال-جنوب (INSTC) مشهود بوده است.

به‌طوریکه توافقی در مورد اجرای مشترک این پروژه بین مسکو و تهران در سال ۲۰۲۳ حاصل شد که هدف فوری آن، تکمیل بخش نهایی شاخه راه‌آهن غربی این کریدور است که از طریق آذربایجان در امتداد ساحل غربی دریای خزر امتداد می‌یابد. این خط آهن تکمیل نشده بین شهرهای رشت و آستارا در شمال ایران قرار دارد. از کل هزینه ۱.۶ میلیارد دلاری این پروژه، ۱.۳ میلیارد دلار وام روسیه است و ۳۰۰ میلیون دلار باقیمانده توسط طرف ایرانی تعهد شده است.

براساس گزارش دیده‌بان قفقاز؛ این طرح شامل ساخت ۱۸ تونل است و با توجه به کوهستانی بودن منطقه، این کار به مهارت‌های مهندسی ویژه‌ای نیاز دارد که هزینه پروژه را افزایش می‌دهد. اندازه‌گیری عرض مسیر نیز چالش دیگری بوده است. دو طرف تصمیم گرفتند که این راه‌آهن دو استاندارد اروپایی (۱۴۳۵ میلی‌متر) و روسی (۱۵۲۰ میلی‌متر) را برای افزایش اثربخشی پروژه با هم ترکیب کند. روسیه و ایران هر دو به طور جدی در حال ترویج طرح کریدور شمال-جنوب بوده‌اند.

درست قبل از حملات اخیر اسرائیل و آمریکا به ایران، ویتالی ساولیف، معاون نخست وزیر روسیه، در مجمع اقتصادی بین‌المللی سن پترزبورگ اظهار داشت که کار بر روی بخش رشت-آستارا متوقف نشده است. علاوه بر این، به گفته رومن استاروویت، وزیر سابق حمل و نقل روسیه، ایران و روسیه پیش از این بررسی‌های مهندسی و زمین‌شناسی را در بخش ۱۶۲ کیلومتری انجام داده‌اند که پس از آن ساخت و ساز آغاز خواهد شد.

اوایل امسال، در جریان سومین مجمع اقتصادی خزر در تهران، نمایندگان پنج کشور حاشیه دریای خزر (روسیه، آذربایجان، قزاقستان، ایران و ترکمنستان) چشم‌اندازهای توسعه اتصال اوراسیا را مورد بحث قرار دادند. از جمله پروژه‌های بررسی شده می‌توان به کریدور حمل و نقل بین‌المللی ترانس خزر (TITC)، کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) و مسیر دریای خزر-خلیج فارس اشاره کرد. طرف ایرانی تخمین‌زده است که خط آهن رشت-آستارا می‌تواند تا پایان سال ۲۰۲۹ تکمیل شود. تا آن زمان، محصولات همچنان از طریق جاده بین رشت و آستارا حمل و نقل خواهند شد که این امر باعث کندی لجستیک و افزایش هزینه‌ها می‌شود. عوامل ژئوپلیتیکی نیز می‌توانند پیشرفت را پیچیده کنند. در صورت ادامه جنگ بین ایران و اسرائیل، انتظار می‌رود تأخیرهای بیشتری در تکمیل کریدور شمال-جنوب ایجاد شود. چالش دیگر، تحریم‌های موجود غرب علیه جمهوری اسلامی ایران است. پس از تکمیل، راه‌آهن رشت-آستارا جابجایی پایدار کالا از روسیه از طریق ایران به بنادر خلیج فارس، اقیانوس هند و حتی سواحل شرقی آفریقا را تضمین خواهد کرد. براساس برآوردها، تا سال ۲۰۳۰ ترانزیت بار در امتداد این کریدور می‌تواند سالانه به ۲۵ تا ۳۲ میلیون تن برسد.

در راستای تقویت بیشتر روابط، توافق‌نامه‌ای برای ایجاد منطقه آزاد تجاری بین تهران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) در ماه مه به اجرا درآمد. با توجه به همسایه بودن ارمنستان (عضو EAEU)، ایران اکنون امیدوار است روابط تجاری بیشتری با این بلوک داشته باشد. تمام اقدامات سیاسی انجام شده توسط روسیه و ایران در ماه‌های گذشته نشان می‌دهد که دو کشور به کار خود بر روی کریدور شمال-جنوب (INSTC) ادامه خواهند داد.

صرف نظر از نتیجه پرونده هسته‌ای ایران یا روابط خود روسیه با ایالات متحده، مسکو و تهران منافع اساسی در اتصال اوراسیا دارند. هر دو طرف به دنبال به حداقل رساندن اثرات تحریم‌های غرب و بهره‌گیری از جغرافیای خود هستند.

باید توجه داشت که کریدور شمال-جنوب در همان مسیرهایی قرار دارد که بازرگانان در دوران باستان و قرون وسطی به طور فعال از آن‌ها برای اتصال خاورمیانه به اوراسیا و قاره اروپا استفاده می‌کردند. در مجموع، اگرچه کریدور شمال-جنوب یکی از حوزه‌هایی است که می‌تواند بیشترین تأثیر را جنگ اخیر بپذیرد، اما به نظر می‌رسد مسکو و تهران مصمم به پیشبرد این پروژه هستند.