پریان جنوب؛ میان افسون، زیبایی و باور

در میان شاخه‌های گوناگون علوم اجتماعی، شاید هیچ‌یک به اندازه‌ی مردم‌شناسی به تحلیل و واکاوی اساطیر، ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آن، و کارکرد آن در جوامع ابتدایی و سنتی نپرداخته است.این متن به قلم سهراب سعیدی، کارشناس ارشد زبان فارسی و پژوهشگر فرهنگ عامه‌ی میناب نوشته شده و در مجلات مختلف منتشر شده است. در اندیشه‌ی آریایی، همواره نوعی دوگانگی بنیادین میان خیر و شر وجود داشته است؛ این تقابل مفهومی، شالوده‌ی اصلی باورها و آیین‌های ایران باستان، از جمله آیین مزدیسنا را نیز شکل داده است. در این آیین، اهریمن به عنوان نماد شر در برابر اورمزد و سپندمینو که نماد خیر هستند، قرار می‌گیرد (آموزگار، ۱۳۸۷: ۳۳۹).

در این چارچوب، موجودات خیالی و اسطوره‌ای در فرهنگ مردم هرمزگان نیز به دو دسته‌ی عمده تقسیم می‌شوند: موجودات خیررسان و موجودات آسیب‌زا. با آن‌که این موجودات ریشه در باورهای کهن دارند، اما امروزه بسیاری از ساکنان شهرنشین، به‌ویژه نسل جوان، آن‌ها را به عنوان خرافات کنار گذاشته‌اند؛ گرچه برخی نیز بی‌آن‌که آن‌ها را رد کنند، به‌سادگی از این باورها فاصله گرفته‌اند.

موجودات خیررسان در باور مردم هرمزگان

در فرهنگ عامه‌ی مردم هرمزگان، چهار نوع موجود خیالی خوش‌یُمن و نیک‌خواه شناخته می‌شود: پری، همزاد، تمبولک و پری دریایی. این موجودات، هرچند فرا واقعی و وهم ‌انگیزند، اما از دید مردم آسیبی به انسان نمی‌رسانند. در ادامه، با استناد به اساطیر ملی و محلی، به معرفی یکی از این موجودات می‌پردازیم:

پری

پری موجودی افسانه‌ای، زیبا، فریبا و رازآلود است که بیشتر در میان درختان زندگی می‌کند. در طول قرون، تصویر و نقش پری بارها دگرگون شده است: گاه تجسم بدخواهی و فریب بوده، و گاه چون فرشته‌ای پاک و بی‌عیب چنان‌که حافظ گفته است. گاه همراه جادوان بوده و زمانی دیگر، با جن‌ها یکسان انگاشته شده است (افشاری، ۱۳۸۷: ۴۷).

در باور مردم هرمزگان، گروهی از اجنه، همان پریانی هستند که سیمایی دل‌فریب و قلبی مهربان و خیرخواه دارند. برخی از مردم این منطقه بر این باورند که پریان تنها در میان درختان سکنی دارند، حال آن‌که گروهی دیگر، آن‌ها را ساکن هر دو قلمرو، یعنی خشکی و دریا، می‌دانند.اگر چه در دین زرتشتی، پری موجودی اهریمنی و گمراه‌کننده تلقی شده است، اما در فرهنگ عامیانه‌ی مردم هرمزگان، پریان چهره‌ای مثبت دارند و به‌ویژه درختان، اقامتگاه اصلی آن‌ها شمرده می‌شود. در برخی روایت‌ها، این موجودات همچون زنانی زیباروی ظاهر می‌شوند که دل مردان را می‌ربایند (انصاری و همکاران، ۱۳۹۱: ۲۰).نکته‌ی جالب آن‌که این باور، محدود به فرهنگ هرمزگان نیست. در فرهنگ‌های گوناگون آسیای جنوب‌شرقی، نیز پریان را ساکن درختان می‌دانند. در اسطوره‌های انگلستان، درخت نارون به عنوان درخت پریان شناخته شده و با جن‌ها و نیروهای غیبی در پیوند است (اسماعیل‌پور، ۱۳۸۹: ۴۲۳).

در اسطوره‌های اسکاندیناوی نیز، پریانی به نام تورن‌ها در کنار چشمه‌های مقدس و زیر ریشه‌های درخت کیهانی می‌زیند (کاوندیش، ۱۳۹۰: ۳۲۶).در اسطوره‌های رومی، پریانی به نام «کامن‌ها» ساکنان چشمه‌ها و جنگل‌ها هستند، و در یونان باستان نیز، انبونئا، پری نام‌داری است که در جنگلی در نزدیکی تیبو زندگی می‌کرد (اسمیت، ۱۳۸۳: ۲۹۳ و ۳۶).

با این همه، با ظهور آیین زرتشتی در ایران، جایگاه مثبت و الاهی پریان به چالشی جدی کشیده شد و آنان به موجوداتی شرور و اغواگر بدل شدند. در اوستا، پری به نام «پئیریکا» شناخته شده است: وجودی لطیف و زیبا از جهانی ناپیدا که با زیبایی خارق‌العاده‌ی خود انسان را فریب می‌دهد. در اوستا، پری جنس مؤنث جادو تلقی شده و مأمور اهریمن است تا پیروان آیین مزدیسنا را از راه راست منحرف کند (پورداود، ۱۳۷۷: ۱۵).

از جمله پریانی که در اوستا از آن‌ها یاد شده، می‌توان به «موش‌پری» و «خناثئیتی» اشاره کرد. خناثئیتی همان پری‌ای است که گرشاسب با او همخوابی داشته است. در «وندیداد» نیز از پری با عنوان «دیو زن» یاد شده است (افشاری، ۱۳۸۷: ۴۷).

با این حال، در برخی منابع اسطوره‌ای دیگر، پریان موجوداتی بالدار، فرشته‌گون و دلنشین‌اند که گاه از بهشت رانده شده‌اند و در صورت توبه، به بهشت باز می‌گردند. آنان را می‌توان موجوداتی میان‌مرتبه دانست: میان فرشتگان و ارواح شر. گاهی به دنیای میرا (جهان انسان‌ها) سفر می‌کنند و در روایت‌های محلی، حضورشان گاه هشدارآمیز و گاه دلگرم‌کننده است.با این‌که امروزه نقش آن‌ها در زندگی روزمره کمرنگ شده، اما یاد و حضورشان هنوز در افسانه‌ها، ترانه‌ها و باورهای کهن جاری‌ست؛ گویی بخشی از حافظه‌ی جمعی مردمان این سرزمین‌اند که فراموش نمی‌شوند.